को हुन् हसन नसरल्लाह ?

काठमाडौं । लेबनानको सशस्त्र शिया सङ्गठन हिजबुल्लाहले आफ्ना नेता हसन नसरल्लाहको मृत्यु भएको पुष्टि गरेको छ । यसअघि इजरायली सेनाले हसन नसरल्लाह बेरूतमा भएको हवाई बमबारीमा मारिएको दाबी गर्दा हिजबुल्लाहले कुनै प्रतिक्रिया दिएको थिएन ।

तर, हिजबुल्लाहले विज्ञप्ति जारी गरी आफ्ना नेता नसरल्लाहको मारिएको पुष्टि गरेको छ । हिजबुल्लाहले लेबनानको राजधानी बेरूतमा रहेको आफ्नो मुख्यालयमा इजरायली आक्रमणमा नसरल्लाह मारिएको बताएको छ ।

इजरायली सेनाले यो हमला लामो समयदेखि बनाएको योजना बताएको छ । इजरायलले ६४ वर्षीय नसरल्लाहलाई धेरै इजरायली सैनिक र सर्वसाधारणको हत्याका लागि जिम्मेवार ठहर गरेको थियो ।

को हुन् नसरल्लाह ? 

हसन नसरल्लाह एक शिया आलिम (धार्मिक विद्वान्) हुन्, जसले लेबनानमा हिजबुल्लाह समूहको नेतृत्व गर्दथे । यो समूह हाल लेबनानका सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण राजनीतिक दलहरूमध्ये गनिन्छ, जसको आफ्नै सशस्त्र शाखा पनि छ ।

लेबनान र अन्य अरब देशहरूमा लोकप्रिय हसन नसरल्लाहलाई हिजबुल्लाहको केन्द्रीय अनुहार मानिन्छ । उनले यस समूहको इतिहासमा निर्णायक भूमिका खेलेका छन् ।

उनको इरान र अली खामेनीसँग घनिष्ट र विशेष सम्बन्ध छ । हिजबुल्लाहलाई संयुक्त राज्यले आतङ्कवादी सङ्गठनको रूपमा सूचीबद्ध गरेको तथ्यको बाबजुद न त इरानका नेताहरू न त नसरल्लाहले उनीहरूको घनिष्ठ सम्बन्ध लुकाएका छन् ।

नसरल्लाहका शत्रूहरू जति उत्साही समर्थकहरू छन् । यही कारणले गर्दा इजरायलबाट मारिने डरले उनी वर्षौँसम्म सार्वजनिक रूपमा देखा परेनन् । तर, यही कारणले उनका समर्थकहरू उनको भाषणबाट वञ्चित छन् ।

त्यस्ता भाषणहरू वास्तवमा शक्तिको प्रयोगमा नसरल्लाहको महत्त्वपूर्ण हतियार हुन् र यसरी उनले लेबनान र विश्वका विभिन्न समस्याहरूमा टिप्पणी गर्छन् । आफ्ना प्रतिद्वन्द्वीहरूलाई दबाब दिने प्रयास गर्छन् ।

लेबनानका धेरैले सन् २००६ मा इजरायलविरूद्ध हिजबुल्लाहको विनाशकारी महिना लामो युद्धलाई अझै सम्झन्छन् र यो समूहले देशलाई अर्को द्वन्द्वमा धकेल्ने डर छ ।

हिजबुल्लाहको एउटा उद्देश्य इजरायलको विनाश हो, जसले समूहलाई हमासभन्दा बढी शक्तिशाली शत्रूको रूपमा हेर्छ । हिजबुल्लाहसँग हतियारको ठूलो भण्डार छ, जसमा मिसाइलहरू छन्, जसले इजरायली क्षेत्रलाई लामो दूरीमा आक्रमण गर्न सक्छन् । यसमा हजारौं तालिमप्राप्त लडाकुहरू पनि छन् ।

इजरायलका प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहुले यदि हिजबुल्लाहले यस विवादमा दोस्रो मोर्चा खोल्यो भने यसलाई ‘अकल्पनीय’ जवाफ दिइने बताएका छन् ।

पूर्ण स्तरको युद्ध लेबनानको लागि विनाशकारी हुनेछ र यसको लागि सार्वजनिक समर्थन कम छ । लेबनान वर्षौँदेखि आर्थिक सङ्कटबाट गुज्रिरहेको छ र राजनीतिक गतिरोधका कारण त्यहाँ राम्रोसँग काम गर्ने सरकार छैन ।

यी समूहहरूमा तेहरानको प्रत्यक्ष प्रभाव कति छ भन्ने स्पष्ट छैन तर, तिनीहरूले इरानको समर्थन बिना कुनै पनि ठूला निर्णयहरू लिने सम्भावना छैन ।

गत आइतबार इरानी राष्ट्रपति इब्राहिम रायसीले इजरायलको अपराधले सीमा नाघेको बताएका थिए । उनले भनेका थिए, “वासिङटनले हामीलाई केही नगर्न भन्छ तर, इजरायललाई ठूलो मात्रामा समर्थन गर्न जारी राख्छ ।”

हिजबुल्लाहको नजिकको एक स्रोतले गत हप्ता आफ्नो नाम न छाप्ने शर्तमा भन्यो, “हसन नसरल्लाह, आफ्नो इजरायल विरोधी र अमेरिका विरोधी भाषणका लागि परिचित, स्थितिमा नजिकबाट नजर राख्दै थिए र सार्वजनिक मौनताको बाबजुद पनि, समूहको नजिक थिए ।”

बाल्यकाल र युवावस्था

नसरल्लाहको जन्म भएको केही समयपछि लेबनानमा गृहयुद्ध सुरू भयो ।

नसरल्लाह बेरूतको पूर्वमा रहेको गरिब छिमेकमा जन्मेका थिए । उनका बुबा एउटा सानो पसलका मालिक थिए र हसन आफ्ना नौ सन्तानमध्ये जेठा थिए ।

लेबनानमा गृहयुद्ध सुरू हुँदा उनी पाँच वर्षका थिए । यो एक विनाशकारी युद्ध थियो, जसले यस सानो भूमध्यसागरीय देशलाई पन्ध्र वर्षसम्म घेरेको थियो, जसमा लेबनानी नागरिकहरूले धर्म र जातिको आधारमा एकअर्कासँग लडे ।

यस अवधिमा क्रिस्चियन र सुन्नी मिलिशिया समूहहरूलाई विदेशबाट सहयोग प्राप्त गरेको आरोप लगाइएको थियो ।

युद्धको सुरूवातको कारण हसन नसरल्लाहका बुबाले बेरूत छोडेर दक्षिणी लेबनानमा रहेको आफ्नो गाउँ फर्कने निर्णय गरे, जहाँ शिया बहुसङ्ख्यक थिए ।

पन्ध्र वर्षको उमेरमा नसरल्लाह उस समयको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण लेबनानी शिया राजनीतिक सैन्य समूह अमल आन्दोलनको सदस्य बने । यो एक प्रभावकारी र सक्रिय समूह थियो, जसको जग इरानी मुसा सदरले राखेको थियो ।

यस अवधिमा नसरल्लाहले आफ्नो धार्मिक शिक्षा पनि सुरू गरे । नसरल्लाहका एक शिक्षकले उनलाई शेख बन्ने बाटो रोजेर नजफ जान सुझाव दिए । हसन नसरल्लाहले यो राय स्वीकार गरे र १६ वर्षको उमेरमा इराकी सहर नजाफ गए ।

लेबनान फिर्ता र सशस्त्र सङ्घर्ष

नसरल्लाहको नजाफमा उपस्थितिको समयमा इराक एक अस्थिर देश थियो, जसमा दुई दशकको निरन्तर क्रान्ति, रक्तपातपूर्ण विद्रोह र राजनीतिक हत्याहरू थिए । यस अवधिमा इराकका तत्कालीन उपराष्ट्रपति सद्दाम हुसेनले निकै वर्चस्व कायम गरेका थिए ।

बाथ पार्टीका नेताहरू र विशेषगरी सद्दाम हुसेन, हसन नसरल्लाहको नजाफमा बसेको दुई वर्षपछि मात्र इराकी मदरसाहरूबाट सबै लेबनानी शिया विद्यार्थीहरूलाई निष्कासन गर्ने निर्णयहरू मध्ये एउटा थियो ।

हसन नसरल्लाहले देश छोड्नुअघि नजाफमा दुई वर्ष मात्र अध्ययन गरे तर, नजाफमा उनको उपस्थितिले यस युवा लेबनानीको जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेको थियो । उनले नजफमा अब्बास मूसावी नामक अर्का विद्वान्‌लाई पनि भेटे ।

मौसावीलाई कुनै समय लेबनानमा मुसा सदरका चेलाहरूमा गनिन्थ्यो । उनी इरानका क्रान्तिकारी नेता आयतोल्लाह खोमेनीको राजनीतिक दृष्टिकोणबाट धेरै प्रभावित थिए । उनी नसरल्लाहभन्दा आठ वर्ष जेठो थिए र चाँडै कडा शिक्षक र प्रभावकारी नेताको भूमिका ग्रहण गरे ।

लेबनान फर्केपछि दुवै जना स्थानीय गृहयुद्धमा संलग्न भए । तर, यस पटक नसरल्लाह अब्बास मौसावीको जन्मस्थानमा गए जहाँ अधिकांश जनसङ्ख्या शियाँ थिए ।

त्यस अवधिमा नसरल्लाह अमल आन्दोलनको सदस्य बने र अब्बास मौसावीद्वारा निर्मित मदरसामा शिक्षा लिन जारी राखे ।

इरानी क्रान्ति र हिजबुल्लाहको स्थापना

नसरल्लाह लेबनान फर्केको एक वर्षपछि इरानमा क्रान्ति भयो र रूहोल्लाह खोमेनीले सत्ता हातमा लिए । यहाँबाट लेबनानका शिया समुदायको इरानसँगको सम्बन्ध मात्र पूर्ण रूपमा परिवर्तन भएन तर, उनीहरूको राजनीतिक जीवन र सशस्त्र सङ्घर्ष पनि इरानमा भइरहेका घटना र मनोवृत्तिबाट निकै प्रभावित भएको थियो ।

हसन नसरल्लाहले पछि इरानका तत्कालीन नेताहरूसँग तेहरानमा भेट गरे र खोमेनीले उनलाई लेबनानमा आफ्नो प्रतिनिधि बनाए ।

यहीबाट नसरल्लाहको इरान भ्रमण सुरू भयो र इरानी सरकारका निर्णायक र शक्तिशाली केन्द्रहरूसँग उनको सम्बन्ध स्थापित भयो ।

इरान लेबनानको शिया समुदायसँगको सम्बन्धलाई निकै महत्त्व दिन्छ । मध्यपूर्वमा इजरायलका कारण प्यालेस्टिनी आन्दोलन पनि क्रान्तिकारी इरानको विदेश नीतिको महत्त्वपूर्ण प्राथमिकतामा परेको थियो ।

यस अवधिमा गृहयुद्धमा फसेको लेबनान प्यालेस्टिनी लडाकुहरूको लागि महत्त्वपूर्ण आधार बन्यो र स्वाभाविक रूपमा तिनीहरूको बेरूत बाहेक दक्षिणी लेबनानमा बलियो उपस्थिति थियो ।

लेबनानमा बढ्दो अस्थिरताको बीचमा इजरायलले लेबनानमा आक्रमण गर्‍यो र तुरून्तै यस देशको महत्त्वपूर्ण केन्द्रहरू कब्जा गर्‍यो । इजरायलले प्यालेस्टिनी आक्रमणको प्रतिकार गर्न लेबनानमा आक्रमण गरेको दाबी गरेको छ ।

इजरायली आक्रमणलगत्तै इरानमा पासदारन-ए-इन्कलाब-ए-इस्लामी (इस्लामिक क्रान्तिको रक्षक) का सैन्य कमाण्डरहरूले लेबनानमा इरानसँग सम्बन्धित सैन्य समूह स्थापना गर्ने निर्णय गरे । यो आन्दोलन हिज्बुल्लाह थियो । नसरल्लाह र अब्बास मौसावी यस नवगठित समूहमा अमल आन्दोलनका केही अन्य सदस्यहरूसँग सामेल थिए ।

यस समूहले लेबनानमा अमेरिकी सेनाहरूविरूद्ध सशस्त्र कारबाही गरेर क्षेत्रको राजनीतिमा छिट्टै आफ्नो नाम बनायो । जब हसन नसरल्लाह हिजबुल्लाहमा सामेल भए, उनी मात्र २२ वर्षका थिए र उनलाई नौसिखिया मानिन्थ्यो ।

नसरल्लाहको इरानसँगको सम्बन्ध दिनप्रतिदिन गहिरो हुँदै गइरहेको थियो । उनले आफ्नो धार्मिक शिक्षा जारी राख्न इरानको कुम शहर जाने निर्णय गरे । नसरल्लाहले कुममा दुई वर्ष अध्ययन गरे र यस अवधिमा फारसी भाषा सिक्नुका साथै इरानी भद्रहरूका बीचमा धेरै घनिष्ठ साथीहरू बनाए ।

लेबनान फर्केपछि उनी र अब्बास मौसावीबीच एउटा महत्त्वपूर्ण विवाद भयो । त्यसबेला मौसावी सिरियाली राष्ट्रपति हाफेज असदका समर्थक थिए । तर, नसरल्लाहले हिजबुल्लाह अमेरिकी र इजरायली सेनामाथि हमला गर्ने कुरामा केन्द्रित रहेकोमा जोड दिए ।

हिजबुल्लाहमा नसरल्लाहका समर्थकको सङ्ख्या घट्दै गएपछि केही समयपछि उनलाई इरानमा हिजबुल्लाहको प्रतिनिधि बनाइयो । उनी फेरि इरान फर्किए तर, हिजबुल्लाहबाट टाढा भए ।

त्यसबेला हिजबुल्लाहमा इरानको प्रभाव दिन प्रतिदिन घट्दै गएको देखिन्छ । यो तनाव यति हदसम्म बढ्यो कि हिजबुल्लाहका महासचिवलाई हटाइयो र उनको स्थानमा सिरियालाई समर्थन गर्ने अब्बास मौसावी नयाँ प्रमुख बने ।

महासचिव तोफैलीलाई हटाएपछि हसन नसरल्लाह फर्किए र व्यावहारिक रूपमा हिजबुल्लाहको उपप्रमुख बने ।

हिजबुल्लाह नेतृत्व

अब्बास मौसावी हिजबुल्लाहको महासचिवमा निर्वाचित भएको एक वर्षभन्दा कम समयमै इजरायली एजेन्टहरूले उनको हत्या गरे र सोही वर्ष सन् १९९२ मा समूहको नेतृत्व हसन नसरल्लाहको हातमा गयो ।

त्यतिबेला उनको उमेर ३२ वर्ष थियो । त्यसबेला लेबनानी गृहयुद्ध समाप्त भएको एक वर्ष भइसकेको थियो र नसरल्लाहले हिजबुल्लाहको राजनीतिक शाखालाई आफ्नो सैन्य शाखासँगै देशमा गम्भीर खेलाडी बनाउने निर्णय गरे ।

यो रणनीति पछ्याउँदै हिजबुल्लाह लेबनानी संसद्‌मा आठ सिट जित्न सफल भयो । लेबनानी गृहयुद्ध समाप्त गर्ने ताइफ सम्झौताअन्तर्गत हिजबुल्लाहलाई आफ्नो हतियार राख्न अनुमति दिइएको थियो । त्यतिबेला इजरायलले दक्षिणी लेबनान कब्जा गरेको थियो र हिजबुल्लाहले सशस्त्र आन्दोलन चलाइरहेको थियो ।

लेबनानको हिजबुल्लाह समूहले इरानबाट आर्थिक सहयोग पाइरहेको थियो र यसरी हसन नसरल्लाहले देशमा विद्यालय, अस्पताल र राहत केन्द्रहरूको व्यापक नेटवर्क निर्माण गरे । यो कल्याणकारी पक्ष लेबनानमा हिजबुल्लाह को राजनीतिक आन्दोलन को पहिचान को एक महत्त्वपूर्ण भाग बन्यो ।

इजरायलको फिर्ता र नसरल्लाहको लोकप्रियता

हसन नसरल्लाहको नेतृत्वमा हिजबुल्लाह समूहको लोकप्रियता उल्लेखनीय रूपमा बढेको थियो ।

सन् २००० मा इजरायलले लेबनानबाट पूर्ण रूपमा बाहिरिने र त्यस देशको दक्षिणी क्षेत्रमा आफ्नो कब्जा समाप्त गर्ने घोषणा गर्‍यो । हिज्बुल्लाह समूहले यस अवसरलाई ठूलो विजयको रूपमा मनायो र विजय हसन नसरल्लाहलाई श्रेय दिएको थियो ।

इजरायलले शान्ति सम्झौता बिना एकपक्षीय रूपमा अरब देशको भूभाग छोडेको यो पहिलो पटक थियो र यस क्षेत्रका धेरै अरब नागरिकहरूको नजरमा महत्त्वपूर्ण सफलता घोषित गरिएको थियो ।

तर, त्यस समयदेखि लेबनानको हतियार समस्या लेबनानको स्थिरता र सुरक्षाको महत्त्वपूर्ण प्रश्न बनेको छ । लेबनानबाट इजरायलको फिर्ताको कारण हिजबुल्लाह समूहले सशस्त्र रहन आफ्नो कानुनी क्षमता गुमाएको थियो र विदेशी शक्तिहरूले हिजबुल्लाहलाई निशस्त्र गर्न आग्रह गरे तर, हसन नसरल्लाहले यो कहिल्यै स्वीकार गरेनन् ।

सन् २००२ मा नसरल्लाहले इजरायलसँग कैदी आदानप्रदान सम्झौतामा वार्ता गरे, जसमा ४०० भन्दा बढी प्यालेस्टिनी, लेबनानी कैदीहरू र अन्य अरब देशका नागरिकहरूलाई रिहा गरियो ।

त्यसबेला नसरल्लाह पहिलेभन्दा धेरै शक्तिशाली र प्रभावशाली देखा परे र लेबनानी राजनीतिमा उनका प्रतिद्वन्द्वीहरूका लागि उनको सामना गर्नु र उनको प्रभुत्व र शक्ति घटाउनु ठूलो चुनौती बनेको थियो ।

हरिरीको हत्या र सिरियाको फिर्ती

सन् १९८३ मा तत्कालीन लेबनानी प्रधानमन्त्री रफिक हरिरीको हत्यापछि सामान्य धारणा परिवर्तन भयो । रफिक हरिरीलाई साउदी अरेबियाका सबैभन्दा नजिकका नेताहरूमा गनिन्थ्यो, जसले हिजबुल्लाहलाई रोक्न हरसम्भव प्रयास गरे ।

हरिरीको हत्यापछि हिजबुल्लाह र सिरियाविरूद्ध आम जनताको आक्रोश उब्जियो । उनलाई हरिरीको हत्यामा संलग्न रहेको आरोप लागेको थियो । बेरूतमा ठूलो विपक्षी प्रदर्शनपछि सिरियाले पनि लेबनानबाट आफ्नो सेना फिर्ता गर्ने घोषणा गरेको छ ।

तर, सोही वर्ष संसदीय चुनाव हुँदा हिज्बुल्लाहको मत मात्रै बढेको थिएन तर, समूहले दुई वटा मन्त्रालय पनि लिन सफल भयो ।

यहाँबाट हसन नसरल्लाहले हिज्बुल्लाहलाई लेबनानी राष्ट्रवादी समूहको रूपमा प्रस्तुत गरे, जुन अन्य शक्तिहरूको अगाडि झुक्दैन ।

सन् २००५ को गर्मीमा हिजबुल्लाह लडाकुहरूले इजरायलमा प्रवेश गरे र एक सिपाहीलाई मारे र दुई जनालाई कब्जा गरे । जवाफमा इजरायलले ठूलो आक्रमण गर्‍यो, जुन ३३/३४ दिनसम्म जारी रह्यो । यस अवधिमा करिब १२०० लेबनानीहरू मारिए ।

यस युद्धपछि हसन नसरल्लाहको लोकप्रियता अझ बढ्यो, जसलाई अरब देशहरूमा इजरायलविरूद्ध लड्ने अन्तिम व्यक्तिको रूपमा प्रस्तुत गरिएको थियो ।

शक्तिमा वृद्धि

हिजबुल्लाहको शक्ति बढेको कारण प्रतिद्वन्द्वी समूहहरू विशेष गरी लेबनानी राजनीतिज्ञहरूले हिजबुल्लाहविरूद्धको प्रयासलाई तीव्र बनाए ।

सन् २००७ मा धेरै महिनाको राजनीतिक उथलपुथलपछि लेबनानी सरकारले हिजबुल्लाहद्वारा नियन्त्रित दूरसञ्चार प्रणालीलाई भत्काउने निर्णय गर्‍यो र दूरसञ्चारलाई सरकारको एकमात्र नियन्त्रणमा छोड्ने निर्णय गर्‍यो । हसन नसरल्लाहले यो निर्णयलाई स्वीकार गरेनन् तर, छोटो समयमै उनको सशस्त्र समूहले बेरूतमा पूर्ण नियन्त्रण प्राप्त गर्‍यो ।

हसन नसरल्लाहको यो कदमको पश्चिमी देशहरूले चर्को आलोचना गरेका थिए तर, राजनीतिक वार्तापछि उनले लेबनानी क्याबिनेटमा आफ्नो समूहको शक्ति बढाउन र क्याबिनेट निर्णयहरूमा भिटोको अधिकार प्राप्त गर्न सफल भए ।

सन् २००८ मा लेबनानी संसद्‌मा हिजबुल्लाहको सिट सङ्ख्या घटे पनि नसरल्लाह भिटो शक्ति कायम राख्न सफल भए । त्यही वर्ष लेबनानी क्याबिनेटले हिजबुल्लाहलाई हतियार राख्न अनुमति दियो ।

यहाँबाट हसन नसरल्लाह यस्तो व्यक्तित्व बने कि लेबनानका राजनैतिक सम्भ्रान्तहरूमध्ये लगभग कोही पनि उनको शक्ति घटाउन सफल भएनन् ।

न त उनको विरोध गर्ने प्रधानमन्त्रीहरूको राजीनामा न साउदी अरेबियाका युवराज मोहम्मद बिन सलमानको हस्तक्षेपले उनलाई पछाडि धकेल्न सकेन । बरू, ती सबै वर्षहरूमा इरानको सहयोगमा हसन नसरल्लाह सिरियाको गृहयुद्ध र लेबनानको आर्थिक सङ्कटजस्ता ऐतिहासिक सङ्कटहरूलाई नियन्त्रण गर्न सफल भए ।

६३ वर्षको उमेरमा उनी लेबनानमा राजनीतिक र सैन्य नेता मात्र होइन तर, उनीसँग दशकौंको सङ्घर्ष पनि छ, जसलाई उनले आफ्ना राजनीतिक प्रतिद्वन्द्वीहरूलाई बदनाम गर्न र प्रचार गर्न प्रयोग गर्छन् ।

–बीबीसीबाट