बंगलादेश पाकिस्तानको नजिक हुन खोज्दा भारत चिन्तित

काठमाडौं । बंगलादेशले चार महिनाअघि सत्ता परिवर्तन भएदेखि नै त्यस्ता धेरै कदम चालेको छ, जसले पाकिस्तानसँगको सम्बन्धमा सुधार आएको सङ्केत गर्छ ।

गत बुधबार बंगलादेशले पाकिस्तानी नागरिकलाई भिसा दिन आवश्यक सुरक्षा जाँचको नियम पनि हटायो । बंगलादेशको विदेश मन्त्रालयले पाकिस्तानी नागरिकका लागि भिसा प्रक्रिया सरल बनाइने जनाएको छ ।

मन्त्रालयले पाकिस्तानी नागरिक र पाकिस्तानी मूलका मानिसलाई भिसा दिनुपर्ने बताएको छ । यसैबीच सेप्टेम्बरमा पाकिस्तानले बंगलादेशका नागरिकको लागि भिसा शुल्क हटाएको थियो र प्रक्रियालाई सरल बनाएको थियो ।

सन् २०१९ मा शेख हसिना सरकारले भिसा खोज्ने सबै पाकिस्तानी नागरिकलाई बंगलादेशको सुरक्षा सेवा डिभिजनबाट क्लियरेन्स प्राप्त गर्न अनिवार्य बनायो । अब यो नियम पनि हटाइएको छ ।

यो बंगलादेशले सत्ता परिवर्तनपछि चालेका धेरै कदममध्ये एक हो, जसले बंगलादेशको अन्तरिम सरकार पाकिस्तानसँग नजिक देखिन खोजिरहेको सङ्केत गर्दछ ।

बंगलादेशको अडान परिवर्तन

बंगलादेशले पाकिस्तानसँग गोलाबारूद खरिदका लागि रक्षा सम्झौता पनि गरेको छ । पाँच दशकपछि बंगलादेश र पाकिस्तानबीच समुद्री मार्गको व्यापार पनि सुरु भएको छ ।

पहिलो पटक पाकिस्तानी कार्गो जहाज हालै बंगलादेशको चटगाउँ बन्दरगाह पुगेको छ । यति मात्र होइन बंगलादेशले पाकिस्तानबाट २५ हजार टन चिनी खरिद गर्ने सम्झौता पनि गरेको छ । अहिलेसम्म बंगलादेशले भारतबाट चिनी आयात गर्दै आएको छ ।

शेख हसिना सरकार गएको केही समयपछि बंगलादेशले पाकिस्तानबाट ठूलो मात्रामा हतियार खरिद गर्ने सम्झौता गरेको थियो ।

सन् १९७१ मा पाकिस्तानबाट अलग भएर बंगलादेश अस्तित्वमा आएपछि दुई देशबीचको ऐतिहासिक तनावलाई मध्यनजर गर्दै यो विकासलाई महत्वपूर्ण कोसेढुङ्गा मानिएको छ ।

शेख हसिनाको शासनकालमा बंगलादेशको झुकाव भारततर्फ थियो ।

बंगलादेशको स्वार्थ

करिब चार हजार किलोमिटर सीमा जोडिएको भारतले पनि बंगलादेशसँग सम्बन्ध सुदृढ गर्नमा जोड दिँदै आएको छ ।

यसका लागि भारतले बंगलादेशमा ठूलो लगानी पनि गरेको छ । भारतले बंगलादेशलाई एक महत्वपूर्ण रणनीतिक सहयोगी मान्दै आएको छ यहीकारण पाकिस्तान लामो समयसम्म बंगलादेशबाट टाढा रह्यो ।

तर, अहिले नोबेल शान्ति पुरस्कार विजेता मोहम्मद युनुसको नेतृत्वमा रहेको पाकिस्तानको अन्तरिम सरकारले बंगलादेशको भूराजनीतिक दृष्टिकोण बदलिरहेको देखिन्छ । भारतमाथिको निर्भरता घटाउने प्रयास भइरहेको छ ।

बंगलादेशले पनि सायद पाकिस्तानसँग नजिक हुन खोजिरहेको छ र उसले अब दक्षिण एसियाको राजनीतिलाई भारतको दृष्टिकोणबाट नहेर्ने सन्देश दिन खोजेको छ ।

‘भारतले चिन्ता लिनुपर्दैन’

तर, विश्लेषकहरू बंगलादेशलाई लामो समयसम्म पाकिस्तानसँग नजिक रहन सजिलो नहुने बताउँछन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाविज्ञ स्मृति एस पटनायक भन्छिन्, “बंगलादेश पाकिस्तानको नजिक पुगेको देखिन्छ तर, वास्तवमा यो हुन सजिलो छैन । बंगलादेशको आर्थिक हित भारतसँग जोडिएको छ ।”

तर, उनी यो पनि भन्छिन्, ”बंगलादेश र पाकिस्तान दुबै स्वतन्त्र राष्ट्र हुन् र व्यापारिक सम्बन्ध निर्माण गर्न सक्छन्, भारतले यसबारे चिन्तित हुनुहुँदैन । बजारको आफ्नै नियम छ र भारतको सट्टा पाकिस्तानसँग व्यापार प्रवर्द्धन गर्नु बंगलादेशको आर्थिक हितमा हुनेछैन ।”

तर, विश्लेषक पनि पछिल्ला महिनामा भएका घटनाक्रमका कारण बंगलादेश पाकिस्तानको नजिक पुगेको मान्छन् ।

अस्थिरताको समयमा बंगलादेश

अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका विज्ञ तथा जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयका प्राध्यापक सञ्जय भारद्वाज बंगलादेश अहिले अस्थिरताको अवधिमा रहेको बताउँछन् ।

इस्लामिक विचारधारासँग नजिक हुनु त्यहाँको अन्तरिम सरकारको राजनीतिक बाध्यता पनि भएको उनको भनाइ छ ।

भारद्वाज भन्छन्, “जब-जब सरकार संकटमा परेको छ वा संवैधानिक संकट उत्पन्न भएको छ, बंगलादेशले पाकिस्तान र इस्लामिक विचारधाराको नजिक देखाउन खोजेको छ ।”

“सन् १९७५ मा शेख मुजिबुर रहमानको हत्यापछि अर्को शासनले बंगलादेशलाई इस्लामीकरण गर्ने प्रयास गर्यो । त्यसपछि बंगलादेशलाई सैन्य शासनको समयमा पनि इस्लामिकरण गर्ने प्रयास गरियो, ताकि इस्लाम र पाकिस्तानको विचारमा विश्वास गर्ने बंगलादेशी जनताको एक वर्ग उनीहरूसँग सामेल हुन सकून् ।”

“अझै पनि यस्तो देखिन्छ कि त्यहाँको अन्तरिम सरकारले वैधानिकता प्राप्त गर्न इस्लामिक विचारधाराबाट प्रभावित वर्गलाई साथमा ल्याउने प्रयास गरिरहेको छ ।”

जब बंगलादेश बन्यो…

हिंसात्मक द्वन्द्वपछि सन् १९७१ मा पाकिस्तानबाट अलग भएर बंगलादेश स्वतन्त्र राष्ट्र बनेको थियो र भारतको तत्कालीन इन्दिरा गान्धी सरकारले बंगलादेशी राष्ट्रवादीहरूलाई सैन्य र राजनीतिक सहयोग प्रदान गर्‍यो ।

प्रोफेसर सञ्जय भारद्वाज भन्छन्, “बंगलादेशमा बंगाली-सांस्कृतिक विचारले धर्मनिरपेक्षतालाई बढावा दिन्छ । बंगलादेशको बंगाली संस्कृति धर्मनिरपेक्ष र समावेशी छ अर्थात् यो लोकतान्त्रिक भारतको नजिक छ । यस्तो अवस्थामा नयाँ शासनका लागि इस्लामिक विचारधारा र पाकिस्तानको नजिक हेर्नु राजनीतिक बाध्यता जस्तो देखिन्छ ।”

बंगलादेशले भारतलाई सन्देश दिने प्रयास पनि पाकिस्तानसँगको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउने प्रयास भएको विश्लेषकहरूको विश्वास छ ।

स्मृति पटनायक भन्छिन्, “शेख हसिनाको कार्यकालमा दुई देशबीच घनिष्ठ सम्बन्ध थिएन । तर, त्यस अवधिमा पनि बंगलादेशी कूटनीतिज्ञहरू पाकिस्तानमा थिए । हसिनाको कार्यकालको तुलनामा पाकिस्तानसँग बंगलादेशको सम्बन्धमा पक्कै सुधार भइरहेको छ ।”

उनले थप भनिन्, “पाकिस्तान र बंगलादेश आर्थिक रूपमा नजिक आउन चुनौतीहरू भए पनि वैचारिक, राजनीतिक र सामाजिक रूपमा नजिक आउन सक्छन् ।”

भारतका लागि चिन्ता

बंगलादेशमा इस्लामिक विचारधारा बलियो हुनु भारतका लागि चिन्ताको विषय हुनसक्छ । तर, यो प्रश्न पनि उठ्छ कि सन् १९७१ को युद्धपछि पाकिस्तानबाट अलग भएको बंगलादेश अब भारतका लागि खतरा बन्ने गरी पाकिस्तानको यति नजिक आउन सक्छ ?

यो सहज नहुने विश्लेषकको विश्वास छ । प्राध्यापक सञ्जय भारद्वाज भन्छन्, “सन् १९४७ मा बंगलादेश पाकिस्तानको हिस्सा थियो तर, पाकिस्तानसँग बस्न सकेन । यसका सांस्कृतिक र भौगोलिक कारणहरू थिए । यस्तो अवस्थामा बंगलादेश र पाकिस्तान नजिक आउन सक्छन् भनेर भन्न सकिन्न ।”

“बंगलादेशको ठूलो जनसंख्या बंगाली राष्ट्रवाद, धर्मनिरपेक्षता र समावेशी प्रणालीमा विश्वास गर्दछ र यो विचारधाराले बंगलादेशलाई भारतको नजिक ल्याउँछ ।”

तर, बंगलादेश पाकिस्तानको नजिक आउँदा पक्कै पनि भारतका लागि धेरै तहमा चुनौती खडा हुनेछन् । विशेष गरी पूर्वोत्तरसँग बंगलादेशको लामो सीमामा ।

स्मृति पटनायक भन्छिन्, “भारतको मुख्य चासो उत्तर-पूर्वमा सुरक्षा र स्थिरताको बारेमा हुनेछ । भारतले बंगलादेशसँगको आफ्नो सीमा क्षेत्र अस्थिर नहोस् र सीमा पारबाट सुरक्षा खतरा होस् भन्ने चाहँदैन । यदि बंगलादेशले आतंकवादी तत्वलाई अनुमति दिन्छ भने । यदि उत्तर-पूर्वले शरण दिन्छ भने, यो निश्चित रूपमा भारतको लागि चिन्ताको कारण हुनेछ ।”

एकै समयमा, बंगलादेशमा इस्लामिक विचारधारा र कट्टरपन्थी तत्वहरूको सुदृढीकरणले भारतको लागि सुरक्षा चिन्ता पनि सिर्जना गर्न सक्छ ।

स्मृति भन्छिन्, “बंगलादेशमा धर्मनिरपेक्ष शक्तिहरू छन्, त्यहाँ इस्लामवादी विचारधारा बलियो छ कि धर्मनिरपेक्ष छ, हेर्न बाँकी छ ।”

प्राध्यापक सञ्जय भारद्वाज भन्छन्, “कुनै पनि छिमेकी मुलुकमा राजनीतिक अस्थिरता र कट्टरवादको उदय चिन्ताजनक छ, यस्तो अवस्थामा अल्पसंख्यक समुदायमाथि खतरा बढ्छ ।”

-बीबीसीबाट