हिमतालको डर नफुटेसम्म खोजिँदैन, फुटेपछि भुलिन्छ

काठमाडौं ।

तिब्बतको एउटा अज्ञात हिमताल फुटेपछि आएको भीषण बाढीले नेपालमा व्यापक विनाश मच्चाएको छ । हिमालयको मुटु मानिने क्षेत्रबाट अकस्मात् आएको पानीको भेलले रसुवागढी नाकाआसपासका भौतिक संरचना, सडक, भन्सार भवन, घर–टहरा, पार्किङमा रहेका गाडीहरू, सुक्खा बन्दरगाह र जलविद्युत् आयोजनासम्म बगाएपछि नेपाल–चीन सीमाका हिमतालहरू अब चिन्ताको विषय बनेका छन् ।

तर, दुर्भाग्य यो हो कि कुन ताल फुटेर बाढी आयो भन्ने यकिन गर्न अझैसम्म न नेपाल सरकार सक्षम भएको छ, न चीन सरकारबाट नेपाललाई कुनै आधिकारिक जानकारी आएको छ । भौगोलिक हिसाबले अत्यन्त विकट मानिने भित्री तिब्बतमा पहिल्यैदेखि हिमताल फुट्ने क्रम चलिरहेको छ । तर विगतका बाढीले नेपाललाई खास असर गरेको थिएन । यसपटक यो बाढीले ९ जनाको ज्यान लिएको छ, २० जना अझै बेपत्ता छन् भने करिब १ खर्ब रुपियाँभन्दा बढीको भौतिक संरचना क्षतिग्रस्त भएको प्रारम्भिक अनुमान छ ।

सबैभन्दा चिन्ताजनक पक्ष के छ भने नेपाल आफैंले कुन ताल फुट्यो भनेर पत्ता लगाउन सकेको छैन । जल तथा मौसम विज्ञान विभागका प्रवक्ता तथा मौसमविद् समीर श्रेष्ठ भन्नुहुन्छ– ‘बाढीको स्रोतको पहिचान गर्न उपग्रह र उच्च प्रविधिबाट ट्रयाक गर्नुपर्छ, तर यसका लागि नेपालसँग अझै पर्याप्त पूर्वतयारी र उपकरण छैन । तिब्बततर्फको तटवर्ती भूभाग चीनको अधीनमा पर्छ, उनीहरूले नै सूचना नदिएसम्म हामी अनुमानमात्रै गर्न सक्छौं ।’

नेपालका हिमाली क्षेत्र र चीनको सिमाना जोडिएका क्षेत्रमा दर्जनौं हिमतालहरू जोखिममा छन् । जल तथा मौसम विज्ञान विभाग र अन्तर्राष्ट्रिय संस्था इसिमोडले समयसमयमा तयार पारेका अध्ययनहरूअनुसार नेपालका २१ वटा हिमताल अति जोखिममा छन् । तीमध्ये अधिकांश हिमतालहरू सगरमाथा, लाङटाङ, मकालु–बरुण र कञ्चनजंघा क्षेत्र नजिक छन् । यसबाहेक नेपाल–तिब्बत सीमावर्ती क्षेत्रमा चिनियाँ भूभागमा रहेका केही हिमतालहरू पनि लगातार पग्लँदै गएका छन् ।

नेपालभित्रका उच्च जोखिमयुक्त हिमतालहरूमा इम्जा ताल सोलुखुम्बु, तुल्सी ताल सगरमाथा क्षेत्र, तामोर बेसिनका तालहरू ताप्लेजुङ, सुनकोसी जलाधारअन्तर्गतका तालहरू सिन्धुपाल्चोक, पोखरी ताल लाङटाङ रहेका छन् ।
तिब्बततर्फका संवेदनशील हिमतालहरू अन्तरिक्षबाट गरिएको विश्लेषणअनुसार जियाली ताल, पीडा ताल, यिगोङ ताल, यालोङ साङ्पो बेसिन ताल र ग्लोङको ताल उच्च जोखिममा रहेका छन् । यी तालहरूको अवस्था सन् २०२१ मा उपग्रहको प्रयोग गरी गरिएको विश्लेषणअनुसार झनै नाजुक भएको पाइन्छ । सन् २०२५ को ताजा विश्लेषण भने हालसम्म सार्वजनिक गरिएको छैन ।

मौसमविद् डा. हरिराम ढकाल भन्नुहुन्छ– ‘नेपालले हिमताल फुट्ने जोखिमबारे चेतावनी त दिँदै आएको छ, तर जोखिमको नक्सा बनाएर वास्तविक काम गर्ने अवस्था छैन । हामीकहाँ न त रियल–टाइम सर्भिलान्स प्रणाली छ, न ताल आसपासका क्षेत्रका मानिसहरूलाई सुरक्षित स्थानमा सार्ने तयारी । पहिरो–बाढीको अलार्म सिस्टम प्रभावकारी छैन, स्थानीय सरकारले कुनै पूर्वयोजना बनाएको छैन ।’ जल तथा मौसम विज्ञान विभागका अनुसार नेपालले हाल इम्जा तालमा मात्रै अल्पकालीन ‘ड्रेनेज सिस्टम’ र निगरानी व्यवस्था मिलाएको छ, बाँकी तालहरूसँगै भाग्य भरोसामा छन् ।

नेपाल के गर्न सक्छ ?

नेपाल र चीनबीच हिमताल फुट्ने सम्भाव्यतालाई लिएर तत्काल सूचना दिने द्विपक्षीय प्रणाली बनाइनुपर्छ । चीनले भूउपग्रहबाट धेरै कुरा तुरुन्त पत्ता लगाउन सक्छ तर सूचना दिन आलटाल गर्नु नेपालका लागि प्रकोप निम्त्याउने कारण बन्छ । इम्जा जस्तै अन्य तालहरूमा पनि प्रारम्भिक चेतावनी प्रणाली राख्नुपर्छ । कम्तीमा उच्च जोखिमयुक्त १५ हिमतालमा स्थायी निगरानी गरिने संयन्त्र स्थापना आवश्यक रहेको मौसमविद शान्ति कँडेल बताउनुहुन्छ ।

सडक, पुल, भन्सार, सुक्खा बन्दरगाहलगायत संरचना बाढीको उच्च जोखिममा पर्छन् । स्थानीय सरकारले समयमै जनतालाई सचेत गराउने, सुरक्षित स्थानको पहिचान गर्ने, र उद्धार योजना तयार पार्नुपर्ने मौसमबिद् कँडेल बताउनुहुन्छ । इसिमोड, नासा, यूएनडीपीजस्ता संस्थासँग मिलेर नेपालले हिमतालको अवस्थाबारे वास्तविक जानकारी संकलन गर्ने र चीनसँग पनि वैज्ञानिक स्तरमा सहकार्य विस्तार गर्न जरुरी भएको मौसमविदहरू बताउँछन् ।

प्राकृतिक विपत्ति अचानक आउँदैन, पूर्व–चिह्न देखाएर आउँछ । तर जबसम्म नेपालमा पूर्वतयारी छैन, चीनले पनि पारदर्शी सूचना साझेदारी गर्दैन, तबसम्म ‘हिमताल फुटेपछि मात्रै ब्युँझिने’ अवस्था दोहोरिरहन्छ । अहिलेको बाढी नेपालका लागि चेतावनी हो यसलाई बेवास्ता गरियो भने अर्को बाढी अझ विनाशकारी बन्न सक्छ ।

जोखिममा रहेका १० प्रमुख हिमताल

तालको नाम स्थान गहिराइ जोखिम स्तर

इम्जा ताल सोलुखुम्बु ९८ मिटर उच्च
तुल्सी ताल खुम्बु ७५ मिटर उच्च
पोखरी ताल लाङटाङ ६१ मिटर उच्च
चाम्लाङ ताल मकालु क्षेत्र ६८ मिटर उच्च
दूधपोखरी ताल लमजुङ ७२ मिटर मध्यम
थुगाली ताल लमजुङ ७६ मिटर उच्च
ल्होत्से ताल सगरमाथा क्षेत्र ८४ मिटर मध्यम
तमोर उपताल ताप्लेजुङ ५४ मिटर मध्यम
यिगोंङ ताल तिब्बत ९५ मिटर उच्च
ग्लोङको ताल तिब्बत ११० मिटर उच्च