के भारत-पाकिस्तान तनाव व्यापक संघर्षमा बदलिएला ?

काठमाडौं ।  पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरका ९ स्थानमा मिसाइल र हवाई हमला गरेपछि पाकिस्तानले कस्तो जवाफ फर्काउँछ भन्ने चासो छ ।

मंगलबार मध्यरातपछि भारतीय समयअनुसार बिहान १:०५ देखि १:३० बजेको बीचमा भएको हमलाले सम्पूर्ण क्षेत्रमा त्रास फैलाएको थियो र स्थानीय बासिन्दाहरू ठूलो विस्फोटको आवाजले ब्युँझिए ।

पाकिस्तानले छ स्थानमा हमला भएको दाबी गरेको छ र भारतका पाँच लडाकु विमान र एक ड्रोन खसालेको दाबी गरेको छ । तर, भारतले यसको पुष्टि गरेको छैन ।

पाकिस्तानले भारतीय हवाई हमला र नियन्त्रण रेखा (एलओसी) मा भएको गोलीबारीमा ३१ जनाको मृत्यु भएको र ४६ जना घाइते भएको बताएको छ । यता, भारतीय सेनाले एलओसीमा पाकिस्तानतर्फबाट भएको गोलीबारीमा १५ सर्वसाधारणको मृत्यु भएको जनाएको छ ।

गत महिना जम्मू कश्मीरको पहलगाममा पर्यटकहरूमाथि भएको घातक आतंकवादी हमलापछि यो तनाव उत्पन्न भएको हो, जसले आणविक हतियार सम्पन्न दुई प्रतिद्वन्द्वी राष्ट्रहरूबीच तनाव थप बढाएको छ ।

भारतले पहलगाम हमलामा पाकिस्तानका ‘आतंकवादीहरू’ र बाह्य तत्वहरूको संलग्नता रहेको स्पष्ट प्रमाण भएको दाबी गरेको छ, जबकि पाकिस्तानले यसलाई स्पष्ट रूपमा अस्वीकार गरेको छ ।

पाकिस्तानले भारतले आफ्नो दाबीको समर्थनमा कुनै प्रमाण नदिएको पनि बताएको छ । सन् २०१६ मा उरीमा १९ भारतीय सैनिक मारिएपछि भारतले एलओसी पार ‘सर्जिकल स्ट्राइक’ गरेको थियो ।

सन् २०१९ को पुलवामा विस्फोटमा भारतका अर्धसैनिक बलका ४० जवान मारिएपछि भारतले सन् १९७१ पछि पहिलोपटक पाकिस्तानको बालाकोट नजिक हवाई हमला गरेको थियो । त्यस क्रममा जवाफी हमला भएको थियो र हावामा लडाकु विमानहरूबीच तीव्र झडप भएको थियो ।

विज्ञहरूले पहलगाम हमलाको बदला लिन गरिएको कारबाहीको दायरा निकै व्यापक भएको बताएका छन्, जसमा एकैसाथ पाकिस्तानका तीन प्रमुख आतंकवादी समूहका अखडाहरूलाई निशाना बनाइएको भारतीय दाबी छ ।

भारतले पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरमा नौ ‘आतंकवादी अखडा’ मा हमला गरेको बताएको छ, जसमा लश्कर-ए-तोयबा (एलईटी), जैश-ए-मोहम्मद र हिज्बुल मुजाहिद्दिनका प्रमुख अखडाहरूलाई गम्भीर क्षति पुर्‍याइएको छ ।

भारतीका अनुसार, सबैभन्दा नजिकका लक्ष्यहरू सियालकोटमा दुई क्याम्प थिए, जो सीमाबाट केवल ६–१८ किलोमिटर टाढा छन् ।

भारतले हवाई हमलाको सबैभन्दा टाढाको लक्ष्य पाकिस्तानको १०० किलोमिटरभित्र बहावलपुरमा रहेको जैश-ए-मोहम्मदको मुख्यालय भएको बताएको छ ।

एलओसीबाट ३० किलोमिटर टाढा र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरको राजधानी मुजफ्फराबादमा रहेको लश्करको क्याम्प भारत प्रशासित कश्मीरमा हालै भएका हमलाहरूसँग सम्बन्धित छ ।

पाकिस्तानले आफ्नो क्षेत्रमा छ स्थानमा हमला भएको बताएको छ । तर आफ्नो क्षेत्रमा आतंकवादी क्याम्पहरू भएको अस्वीकार गरेको छ ।

इतिहासकार श्रीनाथ राघवनले बीबीसीलाई भने, ‘योपटक आश्चर्यजनक कुरा के छ भने, भारतले विगतमा गरेका हमलाहरूको दायरालाई विस्तार गरेको छ । यसअघि, बालाकोटजस्ता हमलाहरूमा एलओसी पार पाकिस्तानको कब्जामा रहेको कश्मीरमा केन्द्रित थियो, जहाँ सेनाको भारी तैनाथी छ ।’

उनी भन्छन्, ‘योपटक भारतले अन्तर्राष्ट्रिय सीमापार पाकिस्तानको पञ्जावमा प्रवेश गरेर लश्कर-ए-तोयबासँग सम्बन्धित आतंकवादी संरचना, मुख्यालय र बहावलपुर र मुरिदकेका ज्ञात अखडाहरूलाई निशाना बनाएको छ । उनीहरूले जैश-ए-मोहम्मद र हिज्बुल मुजाहिद्दिनका अखडाहरूमाथि पनि हमला गरेका छन् । यो एक व्यापक, भौगोलिक रूपमा विस्तृत प्रतिक्रियाको संकेत हो, जसले धेरै समूहहरू अब भारतको निशानामा रहेको व्यापक सन्देश दिएको देखाउँछ ।’

भारत–पाकिस्तान अन्तर्राष्ट्रिय सीमा दुई देशलाई विभाजन गर्ने आधिकारिक रूपमा मान्यता प्राप्त सीमा हो, जो गुजरातदेखि जम्मूसम्म फैलिएको छ ।

पाकिस्तानमा भारतका पूर्व उच्चायुक्त अजय बिसारियाले बीबीसीलाई भने, ‘भारतले गरेको कुरा ‘बालाकोट प्लस’ प्रतिक्रिया थियो, जसको उद्देश्य ज्ञात आतंकवादी केन्द्रहरूलाई निशाना बनाएर प्रतिरोध स्थापित गर्नु थियो, तर यससँगै तनाव कम गर्ने बलियो सन्देश पनि थियो ।’

बिसारियाले भने, ‘यी हमलाहरू अझ सटिक, निशानामा केन्द्रित र विगतको तुलनामा प्रत्यक्ष थिए । त्यसैले पाकिस्तानले अस्वीकार गर्ने सम्भावना धेरै कम थियो ।’

भारतीय स्रोतहरूले यी हमलाहरूको उद्देश्य ‘प्रतिरोध पुनःस्थापना’ गर्नु रहेको बताएका छन् ।

प्राध्यापक राघवन भन्छन्, ‘भारत सरकारलाई लाग्छ कि सन् २०१९ मा स्थापित प्रतिरोध क्षमता कमजोर भएको छ र यसलाई पुनःस्थापना गर्न आवश्यक छ ।’

उनका अनुसार, ‘यसमा इजरायलको सिद्धान्तको झलक छ कि प्रतिरोधी क्षमताका लागि समय–समयमा बारम्बार हमलाहरू आवश्यक हुन्छन्, तर यदि हामीले केवल हमला नै आतंकवादलाई पछाडि धकेल्छ भन्ने ठान्छौं भने हामी पाकिस्तानलाई पनि जवाफी हमला गर्न प्रोत्साहन गर्ने जोखिम लिन्छौं र यो छिट्टै नियन्त्रणबाहिर जान सक्छ ।’

धेरैजसो विज्ञहरूले पाकिस्तानबाट जवाफी कारबाही अपरिहार्य भएको र त्यसपछि कूटनीतिको आवश्यकता पर्ने विश्वास व्यक्त गरेका छन् ।

बिसारियाले भने, ‘पाकिस्तानबाट जवाफ आउनु निश्चित छ । चुनौती भनेको अर्को तहको द्वन्द्वलाई सम्हाल्नु हुनेछ । यहीँ कुरामा संकट कूटनीति महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।’

उनका अनुसार, ‘पाकिस्तानलाई संयम अपनाउन सुझाव दिइएको हुनुपर्छ । तर पाकिस्तानको प्रतिक्रियापछि मुख्य कुरा कूटनीति हुनेछ ताकि दुवै पक्षबीच द्वन्द्व तीव्र गतिमा नबढोस् ।’

लाहोरका राजनीतिक र सैन्य विश्लेषक एजाज हुसैनजस्ता पाकिस्तानी विज्ञहरूले भारतको सर्जिकल स्ट्राइकमा मुरिदके र बहावलपुरजस्ता स्थानहरूलाई निशाना बनाउने ‘आशंका तनावपूर्ण अवस्थाका कारण पहिलेदेखि नै रहेको’ बताएका छन् ।

डा. हुसैनले जवाफी हमला हुने सम्भावना रहेको विश्वास व्यक्त गरेका छन् ।

उनले बीबीसीलाई भने, ‘पाकिस्तानी सेनाको मिडियामा बयानबाजी र बदला लिने घोषित संकल्पलाई हेर्दा आगामी दिनहरूमा जवाफी कारबाही, सम्भवतः सीमापार सर्जिकल स्ट्राइकको रूपमा, सम्भावित देखिन्छ ।’

तर डा. हुसैनलाई चिन्ता छ कि दुवै पक्षबाट हुने सर्जिकल स्ट्राइक ‘सीमित परम्परागत युद्ध’ मा परिणत हुन सक्छ ।

अमेरिकाको अल्बानी विश्वविद्यालयका क्रिस्टोफर क्लेरीले भारतका हमलाहरूको व्यापकता, ‘प्रमुख स्थानहरूमा प्रत्यक्ष क्षति’ र हताहतको संख्यालाई हेर्दा पाकिस्तानबाट जवाफी कारबाहीको पूर्ण सम्भावना रहेको बताएका छन् ।

दक्षिण एसिया मामिलाको अध्ययन केन्द्रसँग सम्बन्धित क्रिस्टोफर क्लेरीले बीबीसीलाई भने, ‘यस्तो नगर्नाले भारतलाई आफ्नो इच्छाअनुसार पाकिस्तानमाथि हमला गर्ने छुट प्राप्त हुनेछ र यो पाकिस्तानी सेनाको ‘बदलामा जवाफी कारबाही’ गर्ने प्रतिबद्धताविपरीत हुनेछ ।’

उनले भने, ‘आतंकवाद र उग्रवादसँग सम्बन्धित समूहहरू र अखडाहरूलाई भारतले लक्षित गरेको देख्दा, मलाई लाग्छ कि पाकिस्तानले आफूलाई भारतीय सैन्य अखडाहरूमाथिको हमलामा सीमित राख्न सक्छ ।’

बढ्दो तनावका बावजुद, केही विज्ञहरूले अझै तनाव कम हुने आशा व्यक्त गरेका छन् ।

क्लेरी भन्छन्, ‘यसको पनि राम्रो सम्भावना छ कि हामी यो संकटबाट उम्कन सक्छौं र केवल एक–एक पटक जवाफी हमलाहरू हुनेछन् र केही समयका लागि एलओसीमा भारी गोलीबारी हुनेछ ।’

यद्यपि, द्वन्द्व थप बढ्ने जोखिम अझै कायम छ । यस कारण यो सन् २००२ को भारत–पाकिस्तान संकटपछि ‘सबैभन्दा खतरनाक’ अवस्था हो । यो सन् २०१६ र २०१९ को गतिरोधभन्दा पनि खतरनाक छ ।

पाकिस्तानी विज्ञहरूले भारतको हमलाअघि युद्धको उन्माद नभए पनि अवस्था छिट्टै बदलिन सक्ने विश्वास व्यक्त गरेका छन् ।

इस्लामाबादका विश्लेषक र जेन डिफेन्स विकलीका पूर्व संवाददाता उमर फारुक भन्छन्, ‘हामी राजनीतिक रूपमा धेरै विभाजित समाजमा बाँचिरहेका छौं । देशका सबैभन्दा लोकप्रिय नेता जेलभित्र छन् । इमरान खानलाई जेल पठाउनाले सेनाविरोधी व्यापक विरोध उत्पन्न भएको थियो ।’

उनी भन्छन्, ‘आज सन् २०१६ वा २०१९ को तुलनामा पाकिस्तानी जनताको सेनाप्रति समर्थन कम छ, युद्धको उन्मादको सामान्य लहर स्पष्ट रूपमा छैन । तर यदि मध्य पञ्जावमा जनताको राय बदलिन्छ, जहाँ भारतविरोधी भावनाहरू बढी छन्, तब हामी सेनामाथि कारबाही गर्न थप नागरिक दबाब देख्न सक्छौं र यस द्वन्द्वले सेनाको लोकप्रियता पुनः बढ्न सक्छ ।’

डा. हुसैन पनि यस्तै विश्वास राख्छन् ।

उनी भन्छन्, ‘मलाई लाग्छ कि भारतसँगको वर्तमान गतिरोधले पाकिस्तानी सेनालाई जनताको समर्थन प्राप्त गर्ने अवसर प्रदान गर्छ, विशेष गरी शहरी मध्यम वर्गमा, जसले हालै कथित राजनीतिक हस्तक्षेपका लागि यसको तीव्र आलोचना गरेको थियो ।’

‘सेनाको सक्रियतालाई पहिलेदेखि नै मुख्यधारा र सामाजिक सञ्जालमा अतिशयोक्तिपूर्ण रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ र केही मिडिया आउटलेटहरूले छ वा सात भारतीय जेट खसालिएको दाबी गरेका छन् ।’

‘यद्यपि यी दाबीहरूको स्वतन्त्र पुष्टि आवश्यक छ, तर यीले जनताको ती वर्गहरूबीच सेनाको छविलाई सुदृढ गर्ने काम गर्छन्, जो परम्परागत रूपमा बाह्य खतराको समयमा राष्ट्रिय रक्षा कथनको वरिपरि एकजुट हुन्छन् ।’

भारत एकपटक फेरि द्वन्द्व र संयमको बीचको मसिनो धागोमा हिँडिरहेको छ ।

पहलगाम हमलाको केही समयपछि भारतले आफ्नो मुख्य सीमा क्रसिङ बन्द गरेर, सिन्धु जल बाँडफाँट सन्धि निलम्बन गरेर, कूटनीतिज्ञहरूलाई निष्कासित गरेर र पाकिस्तानी नागरिकहरूको भिसा रद्द गरेर जवाफी कारबाही गरेको थियो ।

दुवै पक्षका सेनाहरूले साना हतियारहरूबाट एकअर्कामाथि गोली चलाएका छन् भने भारत र पाकिस्तान दुवैले एकअर्काका विमानहरूका लागि आफ्नो हवाई क्षेत्र बन्द गरेका छन् ।

जवाफमा पाकिस्तानले सन् १९७२ को शिमला शान्ति सम्झौता निलम्बन गरेको छ र अन्य जवाफी कदमहरू चालेको छ ।

यी कदमहरू सन् २०१९ को पुलवामा हमलापछिको भारतको कारबाहीसँग मिल्दोजुल्दो छन्, जब उसले पाकिस्तानको सर्वाधिक मनपर्ने राष्ट्र (एमएफएन) को दर्जा रद्द गरेको थियो, भारी कर लगाएको थियो र प्रमुख व्यापार र यातायात सम्पर्कहरू निलम्बन गरेको थियो ।

यो संकट तब थप बढेको थियो जब भारतले बालाकोटमा हवाई हमला गरेको थियो, त्यसपछि जवाफी पाकिस्तानी हवाई हमला भएको थियो र भारतीय पाइलट अभिनन्दन वर्धमानलाई पक्रिएको थियो । यसले तनाव थप बढाएको थियो ।

यद्यपि, कूटनीतिक च्यानलहरू मार्फत अन्ततः तनाव कम भएको थियो र पाकिस्तानले सद्भावनाको रूपमा पाइलटलाई रिहा गरेको थियो ।

बीबीसीबाट