बलुचिस्तान : ‘स्वतन्त्र देश’को ७७ वर्षे विद्रोहको कथा

सन् १५४० –

भारतका पहिलो मुगल शासक बाबरका छोरा हुमायू बिहारका शेरशाह सुरीसँग युद्धमा पराजित भए । हुमायू भारतबाट भागे । उनले फारस अर्थात इरानमा शरण लिए । शेरशाहको मृत्यु सन १५४५ मा भयो ।

अवसर महसुस गर्दै हुमायूले भारत फर्कने योजना बनाउन थाले । त्यसपछि बलुचिस्तानका आदिवासी प्रमुखहरूले उनलाई यो योजनामा ​​सहयोग गरे । बलुचहरूको समर्थनमा हुमायूले सन् १५५५ मा दिल्लीको नियन्त्रण पुनः प्राप्त गरे ।

सन् १६५९ –

मुगल सम्राट औरङ्गजेब दिल्लीका शासक बने । उनको शक्ति पश्चिममा इरानी सीमासम्म फैलिएको थियो, तर दक्षिणमा उनले निरन्तर मराठाहरूबाट चुनौती सामना गर्नुपरेको थियो ।

त्यसपछि बलुच सरदारहरूले मुगल शासनविरुद्ध विद्रोह गरे । बलुच नेता मीर अहमदले सन् १६६६ मा औरङ्गजेबबाट बलुचिस्तानका दुई क्षेत्रहरू – कलात र क्वेटा कब्जा गरे ।

बलुचहरूको इतिहास यस्ता कथाहरूले भरिएको छ… छापामार युद्ध कौशल र लडाइँ गर्ने स्वभावका लागि परिचित बलुचहरू को हुन् र तिनीहरू पाकिस्तानविरुद्ध किन लडिरहेका छन् ? जानौँ –

आज बलुचिस्तान रहेको ठाउँको इतिहास लगभग ९ हजार वर्ष पुरानो हो । त्यतिबेला त्यहाँ मेहरगढ थियो । यो सिन्धु घाटी सभ्यताको एक प्रमुख शहर थियो ।

लगभग ३ हजार वर्ष पहिले सिन्धु घाटी सभ्यताको अन्त्य हुँदा यहाँका मानिसहरू सिन्ध र पञ्जाबका क्षेत्रमा बसोबास गर्न थाले । यसपछि यो शहर वैदिक सभ्यताको प्रभावमा आयो ।

यहाँ हिन्दुहरूको मुख्य शक्तिपीठमध्ये एक – हिङ्गलाज माता मन्दिर छ, जसलाई पाकिस्तानमा नानीका हज पनि भनिन्छ । समयसँगै यो शहर बौद्ध धर्मको प्रमुख केन्द्र पनि बन्यो । सातौँ शताब्दीमा जब अरब आक्रमणकारीले यस क्षेत्रमा आक्रमण गरे, यहाँ इस्लामको प्रभाव बढ्यो ।

बलुचहरू पाकिस्तानमा कसरी आए र बसोबास गरे भन्ने बारेमा दुई सिद्धान्त छन्…

पहिलो सिद्धान्त

बलुचिस्तानको कलात राज्यका अन्तिम शासक मीर अहमद यार खानले आफ्नो पुस्तक ‘इनसाइड बलुचिस्तान’ मा लेखेका छन्, “बलुच जनताले आफूलाई पैगम्बर इब्राहिमको सन्तान मान्छन् । तिनीहरू सिरियाको क्षेत्रमा बस्थे । वर्षाको अभाव र अनिकालका कारण यी मानिस बसाइँ सर्न थाले ।”

सिरिया छोडेपछि यी मानिसले इरानको भूभागमा डेरा जमाए । तत्कालीन इरानी राजा नुशिरवानलाई यो मन परेन र उनले यी मानिसहरूलाई यहाँबाट धपाए । यसपछि उनीहरू त्यो क्षेत्रमा पुगे, जसलाई पछि बलुचिस्तान नाम दिइएको थियो ।

बलुचहरूले इरान छोड्दा उनीहरूका नेता मीर इब्राहिम थिए । जब उनी बलुचिस्तान पुगे, उनको ठाउँमा मीर कम्बर अली खान आए । पैगम्बर इब्राहिमको नामबाट यो कुललाई ब्राहिमी भनिन्थ्यो, जुन पछि ब्रावी वा ब्रोही भयो ।

यस क्षेत्रमा बलुचहरूको बसोबास बाक्लो भयो । धेरै सय वर्षपछि, जब मुगलहरूले भारतमा शासन गरे, तिनीहरू बलुच जनताका सहयोगी बने । यस समयमा बलुचिस्तानको कलात क्षेत्रमा सेवा राजवंशले शासन गरेको थियो, जसलाई हिन्दु राजवंश मानिन्छ । यस राजवंशकी एक प्रसिद्ध शासक रानी सेवी थिइन्, जसको नामबाट पछि सिबी क्षेत्रको नामकरण गरिएको थियो ।

सेवा राजवंशले मुख्यतया कलात र यसको वरपरका क्षेत्रमा शासन गर्थ्यो र यस राजवंशले त्यस समयमा हिन्दु परम्पराहरू पालना गर्थ्यो । भारतका मुगल सम्राट अकबरले १५७० को दशकमा बलुचहरूको सहयोगमा कलातमा आक्रमण गरे र सेवा राजवंशबाट यसको नियन्त्रण खोसे ।

१७औं शताब्दीको मध्यतिर मुगलहरूको पकड कमजोर हुन थाल्यो र बलुच जनजातिले विद्रोह गर्न थाले । मुगलहरूले १८ औं शताब्दीसम्म यहाँ शासन गरे, तर बलुचहरूले उनीहरूलाई धपाए ।

यहाँबाट बलुचहरूले कलातमा आफ्नो राज्यको जग बसाले र बलुचिस्तानमा बलुचहरूको शासन सुरु भयो ।

दोस्रो सिद्धान्त

इतिहासकार भन्छन्, “बलुच जनता सिरियाका अरबभन्दा इन्डो-इरानीसँग नजिक छन् । इन्डो-इरानीलाई आर्य पनि भनिन्छ ।” यस सन्दर्भमा इतिहासकार विश्वास गर्छन् कि बलुचहरू पनि आर्य हुन् । हजारौं वर्ष पहिले आर्यहरू मध्य एसियामा बसोबास गर्थे तर, खराब हावापानी र युद्धको अवस्थाका कारण उनीहरूले त्यो ठाउँ छोडे ।

त्यहाँबाट निस्किएपछि उनीहरु पहिले अर्मेनिया र अजरबैजान पुगे । उनीहरु अजरबैजानको ब्लासगन क्षेत्रमा बस्न थाले । यहाँ आर्यहरूको भाषा र बोली मिलाएर एउटा नयाँ भाषाको सिर्जना गरियो, जसलाई बालाशक वा बालाशोकी नाम दिइएको थियो । आर्यहरूलाई बालाश भनिन थालियो ।

५५० इसापूर्वमा अजरबैजान इरानको खाम साम्राज्यको नियन्त्रणमा आयो । ससानिद साम्राज्यको स्थापना २२४-६५१ इस्वीमा भएको थियो । छैटौँ शताब्दीको अन्त्य र सातौँ शताब्दीको सुरुवातमा यस क्षेत्रमा बाह्य आक्रमण बढे र मौसम पनि खराब भयो । त्यसैले मध्य एसियाबाट यहाँ आएका आर्यहरू विभिन्न क्षेत्रमा बसोबास गर्न थाले ।

केही इरानको जानुबी (दक्षिण) र केही इरानको मगरिब (पश्चिम) तर्फ गए । आर्यहरू जानुबीतिर लागे र त्यहाँबाट इरानको क्वामन र सिस्तान पुगे । यहाँ उनीहरूको नाम बालाशबाट बलोचमा परिवर्तन गरियो र बोलीको नाम बालाशोकीबाट बलोचीमा परिवर्तन गरियो । बिस्तारै यी बलुच सिस्तानभन्दा बाहिरका क्षेत्रमा प्रवेश गरे । यो क्षेत्रलाई पछि बलुचिस्तान भनियो ।

बलुचिस्तान पाकिस्तानको सबैभन्दा ठूलो राज्य

बलुचिस्तान पाकिस्तानको सबैभन्दा ठूलो राज्य हो, जसले यसको ४४ प्रतिशत भूभाग ओगटेको छ । जर्मनीको आकार जति भएपनि यसको जनसङ्ख्या केवल १ करोड ५० लाख छ, जुन जर्मनीभन्दा ७ करोड कम हो ।

बलुचिस्तान तेल, सुन, तामा र अन्य खानीमा धनी छ । पाकिस्तानले यी स्रोतहरू प्रयोग गरेर आफ्नो आवश्यकता पूरा गर्दछ । यसका बावजुद पनि यो क्षेत्र सबैभन्दा पछाडि परेको छ ।

यही कारणले गर्दा बलुचिस्तानमा पाकिस्तानविरुद्ध घृणा बढ्दै गएको छ । पाकिस्तानले कब्जा गरेदेखि बलुचिस्तानमा पाँचवटा ठूला विद्रोह भइसकेका छन् । सबैभन्दा पछिल्लो विद्रोह २००५ मा सुरु भएको थियो र आजसम्म पनि जारी छ ।

आधुनिक बलुचिस्तानको कथा सन १८७६ मा सुरु हुन्छ । त्यतिबेला बलुचिस्तान कलात रियासतद्वारा शासित थियो । भारतीय उपमहाद्वीप बेलायती शासनको अधीनमा थियो । सोही वर्ष बेलायती सरकार र कलातबीच एउटा सन्धिमा हस्ताक्षर भएको थियो ।

सन्धिअनुसार बेलायतीले कलातलाई सिक्किम र भुटान जस्तै संरक्षित राज्यको दर्जा दिए । अर्थात्, भुटान र सिक्किम जस्तै ब्रिटिश सरकारको कलातको आन्तरिक मामिलामा कुनै हस्तक्षेप थिएन, तर विदेश र रक्षा मामिलामा यसको नियन्त्रण थियो ।

भारतीय उपमहाद्वीपमा स्वतन्त्रताको प्रक्रिया सन् १९४७ मा सुरु भएको थियो । भारत र पाकिस्तान जस्तै कलातमा पनि स्वतन्त्रताको माग तीव्र भयो । जब सन् १९४६ मा अङ्ग्रेजले भारत छाड्दैछन् भन्ने निर्णय भयो, तब कलातका खान अर्थात् शासक मीर अहमद खानले मोहम्मद अली जिन्नालाई अङ्ग्रेजसमक्ष आफ्ना मुद्दा प्रस्तुत गर्न सरकारी वकिल नियुक्त गरे ।

बलुचिस्तान नामको नयाँ देश बनाउन ४ अगस्ट १९४७ मा दिल्लीमा एक बैठक बोलाइएको थियो । यसमा मीर अहमद खानसँगै जिन्ना र जवाहरलाल नेहरूले पनि भाग लिएका थिए । बैठकमा जिन्नाले कलातको स्वतन्त्रताको वकालत गरे ।

बैठकमा बेलायती भाइसराय लर्ड माउन्टबेटनले पनि कलातलाई भारत वा पाकिस्तानको हिस्सा हुनु आवश्यक छैन भन्नेमा सहमति जनाए । त्यसपछि जिन्ना आफैँले चार जिल्लाहरू – कलात, खरान, लासबेला र मकरनलाई मिलाएर स्वतन्त्र बलुचिस्तान सिर्जना गर्नुपर्ने सुझाव दिए ।

२२७ दिनको स्वतन्त्र देश

११ अगस्ट १९४७ मा कलात र मुस्लिम लिगबीच एक सम्झौतामा हस्ताक्षर भयो । यससँगै बलुचिस्तान छुट्टै देश बन्यो । यद्यपि, यसमा एउटा गल्ति थियो कि बलुचिस्तानको सुरक्षा पाकिस्तानको हातमा थियो ।

अन्ततः कलातका खानले अगस्ट १२ मा बलुचिस्तानलाई स्वतन्त्र देश घोषणा गरे । बलुचिस्तानको मस्जिदबाट कलातको परम्परागत झण्डा फहराइएको थियो । खुत्बा कलातका शासक मीर अहमद खानको नाममा पढिएको थियो ।

तर, स्वतन्त्रता घोषणा गरेको एक महिनापछि सेप्टेम्बर १२ मा बेलायतले बलुचिस्तान छुट्टै देश बन्ने अवस्थामा नभएको भन्दै एक प्रस्ताव पारित गर्‍यो । साथै, जिन्ना आफ्नो कुराबाट पछि हटे र विलयको प्रस्ताव राखे ।

कलातका खानले अक्टोबर १९४७ मा पाकिस्तानको भ्रमण गरेका थिए । उनले आशा गरे कि जिन्नाले उनलाई मद्दत गर्नेछन् । जब खान कराँची पुगे, त्यहाँ उपस्थित हजारौं बलुच जनताले उनलाई बलुचिस्तानको राजा जस्तै स्वागत गरे, तर उनलाई स्वागत गर्न कुनै पनि वरिष्ठ पाकिस्तानी अधिकारी पुगेनन् ।

यो पाकिस्तानको नियतमा परिवर्तनको ठूलो सङ्केत थियो । आफ्नो पुस्तक ‘बलोच नेशनालिज्म’ मा ताज मोहम्मद ब्रेसिगले जिन्ना र खानबीचको भेटघाटको उल्लेख गरेका छन् । बैठकमा जिन्नाले खानलाई बलुचिस्तानलाई पाकिस्तानमा गाभ्न आग्रह गरे ।

कलातका शासकले यो स्वीकार गरेनन् । उनले भने, “बलुचिस्तान धेरै जनजातिहरूमा विभाजित देश हो । ऊ एक्लैले यो निर्णय गर्न सक्दैन । बलुचिस्तानका जनताले निर्णय गर्नेछन् कि उनीहरू स्वतन्त्र देश रहनेछन् वा पाकिस्तानमा सामेल हुनेछन् ।”

वाचाअनुसार खान बलुचिस्तान गए र सभाको बैठक बोलाए जसमा पाकिस्तानमा विलयको विरोध गरिएको थियो । पाकिस्तानबाट दबाब बढ्न थाल्यो । कुरा बुझ्दै खानले कमान्डर-इन-चीफ ब्रिगेडियर जनरल परवेजलाई सेना परिचालन गर्न र हतियार र गोला बारुदको व्यवस्था गर्न भने ।

जनरल परवेज हतियार लिन डिसेम्बर १९४७ मा लन्डन पुगे । बेलायती सरकारले पाकिस्तानको स्वीकृति बिना कुनै पनि सैन्य सहयोग प्रदान नगर्ने बतायो ।

जिन्नाले यो कुरा बुझेका थिए । उनले १८ मार्च १९४८ मा खारान, लासबेला र मकरानलाई अलग गर्ने घोषणा गरे । दुष्का एच सैयदले आफ्नो पुस्तक ‘द एक्सेसन अफ कलात : मिथ एण्ड रियालिटी’ मा लेखेका छन्, “जिन्नाको निर्णयका कारण कलात चारैतिरबाट घेरिएको थियो ।”

जिन्नाले धेरै बलुच सरदारहरूलाई आफ्नो पक्षमा लिए, जसले गर्दा खानसँग कुनै विकल्प थिएन । त्यसपछि खानले भारतीय अधिकारीहरू र अफगान शासकसँग मद्दतको लागि अनुरोध गरे, तर कुनै फाइदा भएन ।

२७ मार्च १९४८ मा अल इन्डिया रेडियोले विदेश विभागका सचिव वीपी मेननलाई उद्धृत गर्दै समाचार प्रकाशित गर्‍यो । मेननलाई उद्धृत गर्दै भनिएको छ, “कलातका खानले भारतमा विलयको लागि सम्पर्क गरेका थिए, तर भारत सरकारले यो मागलाई अस्वीकार गर्‍यो । यद्यपि, यो कथनलाई पछि तत्कालीन गृहमन्त्री सरदार पटेल र तत्कालीन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूले खण्डन गरे ।”

मार्च २६ मा पाकिस्तानी सेना बलुचिस्तानमा प्रवेश गर्यो । खानसँग अब जिन्नाको सर्त स्वीकार गर्नुबाहेक कुनै विकल्प थिएन, तर यो कब्जाले बलुच जनसङ्ख्याको ठूलो भागमा  पाकिस्तानप्रति घृणा सृजना गर्‍यो । बलुचिस्तान केवल २२७ दिनको लागि मात्र स्वतन्त्र देश रहन सक्यो ।

यसपछि खानका भाइ प्रिन्स करीमले बलुच राष्ट्रवादीहरूको समूह गठन गरे । उनले सन् १९४८ मा पाकिस्तानविरुद्ध पहिलो विद्रोह सुरु गरे । पाकिस्तानले सन् १९४८ को विद्रोहलाई कुल्च्यो । करीम खानलगायत धेरै मानिसलाई पक्राउ गरियो ।

त्यतिबेला विद्रोह दबाइयो तर, यो कहिल्यै समाप्त भएन । बलुचिस्तानको स्वतन्त्रताको लागि सुरु भएको यो विद्रोहले नयाँ नेताहरू पाइरह्यो । १९५०, १९६० र १९७० को दशकभरि उनीहरूले पाकिस्तान सरकारलाई चुनौती दिइरहे । सन् २००० सम्ममा पाकिस्तानविरुद्ध चारवटा बलुच विद्रोह भइसकेका थिए ।

बलात्कारको घटनापछि पाँचौँ विद्रोह

त्यो २००५ जनवरी २ र ३ बीचको रात थियो । बलुचिस्तानको सुई क्षेत्रमा रहेको पाकिस्तान पेट्रोलियम लिमिटेड अस्पतालमा काम गर्ने महिला डाक्टर शाजिया खालिद आफ्नो कोठामा सुतिरहेकी थिइन् । त्यसैबेला पाकिस्तानी सेनाका एक क्याप्टेनले उनलाई बलात्कार गरे । क्याप्टेनलाई पक्राउ गर्नुको सट्टा बचाइएको थियो किनभने उनी राष्ट्रपति जनरल परवेज मुशर्रफका नजिकका सहयोगी थिए ।

अनुसन्धानको नाममा पीडितलाई पहिले मानसिक क्लिनिकमा पठाइयो । उनीमाथि झूटा आरोप लगाइयो । घटना ढाकछोप गरियो । शाजिया र उनका श्रीमानलाई पाकिस्तान छोडेर बेलायत जान बाध्य पारियो ।

यो घटना बलुचिस्तानमा भएको थियो । त्यसपछि बुगती जनजातिका प्रमुख नबाब अकबर खान बुगतीले यसलाई आफ्नो जनजातिको संविधानको उल्लङ्घन भने । बुगतीले यसअघि पाकिस्तानको रक्षामन्त्रीको रूपमा काम गरिसकेका थिए । तर, त्यतिन्जेलसम्म उनी बलुचिस्तान लिबरेशन आर्मी (BLA) का नेता बनिसकेका थिए र बलुचिस्तानको अधिकारको लागि लडिरहेका थिए ।

यो घटनाले बुगतीलाई पाकिस्तान सरकारविरुद्ध बदला लिन प्रेरित गर्यो । बलुच विद्रोहीहरूले सुई ग्यास क्षेत्रमा रकेट आक्रमण गरे । पाकिस्तानका धेरै सैनिक मारिए । जवाफमा मुशर्रफले थप ५ हजार सेना पठाए । यसरी बलुचहरूको पाँचौं विद्रोह सुरु भयो ।

१७ मार्चको राति पाकिस्तानी सेनाले अकबर बुगतीको घरमा बमबारी गर्‍यो । यसमा ६७ जनाको मृत्यु भएको थियो । अकबर बुगतीको परिवारका सदस्यहरूको हत्याले बलुचहरूलाई अझ क्रोधित बनायो । पाकिस्तान सरकारविरुद्ध सङ्घर्ष झन् तीव्र भयो । यद्यपि, २६ अगस्ट २००६ मा भाम्बुर पहाडमा लुकेका अकबर बुगती र उनका दर्जनौं साथीहरूलाई बम आक्रमणमा मारियो ।

बुगतीको हत्याले बलुचिस्तानका सबै जनजातिलाई एकताबद्ध गर्‍यो । बलुच लडाकुहरूले पाकिस्तानका धेरै क्षेत्रमा आक्रमण गरेर बदला लिए । तत्कालीन राष्ट्रपति परवेज मुशर्रफको हत्या गर्ने प्रयास पनि गरिएको थियो ।

बुगतीपछि बीएलएको नेतृत्व नबाबजादा बालच मारीले गरे, तर उनलाई पनि २००७ मा पाकिस्तानी सेनाले मार्‍यो । बीएलएले सन् २००९ देखि पञ्जाबीलाई लक्षित गर्न थाल्यो । यस वर्ष बलुचिस्तानमा ५०० भन्दा बढी पञ्जाबी मारिए । यसपछि पाकिस्तानी सेनाले बलुचहरूलाई व्यवस्थित रूपमा बेपत्ता पार्न थाल्यो ।

मिडिया रिपोर्टअनुसार पछिल्लो १५ वर्षमा पाकिस्तानी सेनाले ५ हजारभन्दा बढी बलुचलाई बेपत्ता पारेको छ । उनीहरूलाई या त मारिएको छ या त्यस्तो ठाउँमा कैद गरिएको छ, जहाँको बारेमा कुनै समाचार छैन ।

यसैबीच, चीन बलुचिस्तानमा प्रवेश गर्‍यो । बलुचिस्तान चीन-पाकिस्तान आर्थिक करिडोर (CPEC) को एक महत्वपूर्ण भाग हो । CPEC चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङको ‘बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ’ को एक हिस्सा हो । बलुचिस्तानमा ग्वादर बन्दरगाह छ, जुन यस परियोजनाको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण स्थान मानिन्छ ।

चीनले पाकिस्तानको ग्वादर बन्दरगाहलाई सिन्जियाङसँग जोड्न हालसम्म ४६ अर्ब डलर खर्च गरिसकेको छ ।

अरब देशहरूको स्रोतसाधन आफ्नो देशमा ल्याउन उसले ग्वादर बन्दरगाहमा यति धेरै खर्च गरिरहेको छ । चीन यहाँ सडक चौडा गर्दैछ र हवाई बन्दरगाह निर्माणमा व्यस्त छ । तर बलुचहरूले यसमा समस्या सिर्जना गरिरहेका छन् ।

-एजेन्सीको सहयोगमा