‘सिभिल जर्नालिज्म’ को प्लेटफर्ममाथि राजनीतिक कार्यकर्ताबाट खतरा

म २०६८ सालतिर एसएलसी दिएर ब्रिज कोर्स पढिरहेको थिएँ । त्यतिबेला राजनीतिक दलहरूले बन्द गरिरहन्थे । लोडसेडिङ भइरहन्थ्यो । बन्द र लोडसेडिङको सूचना मूलधारका सञ्चारमाध्यममा आउँदैन थियो । तर, यो सूचनाको अभावका कारण सर्वसाधारणलाई कति बेला बत्ती जान्छ र कति बेला कसले, कहाँ बन्द गरिदिने हो भन्ने जानकारी हुँदैन थियो ।

वनस्थलीबाट बागबजार ब्रिज कोर्स पढ्न आउँदा आधा बाटो पुगेपछि बन्द छ भन्ने थाहा हुन्थ्यो । सधैं यस्तो हुन थालेपछि नेपाल बन्द, लोडसेडिङजस्ता विषयमा आममान्छेलाई जानकारी दिनुपर्छ भन्ने लाग्यो । त्यसपछि ‘रुटिन अफ नेपाल बन्द’ को सुरुवात गरियो ।

रुटिन अफ नेपाल बन्दले आम जनताले जे चाहेका छन्, त्यही दिन्छ । एल्गोरिदमले जे विषय धेरै खोजिरहेको छ, त्यही रुटिन अफ नेपाल बन्दले प्रकाशित गर्छ । समाज विभाजित गर्ने वा भड्काउने कुराहरू हामी रुटिन अफ नेपाल बन्दबाट प्रकाशित हुन रोक्छौँ ।

आममान्छे जे चाहन्छन्, हामी त्यही कुरालाई आममान्छेकै दृष्टिकोणबाट सार्वजनिक गर्छौँ । हाम्रो अधिकांश सूचना सचेतना र जानकारीमा केन्द्रित हुन्छ । राजनीतिक वा अन्य कुराहरू निकै कम हुन्छन् । जनताको चासोको विषय जे हो हामी त्यही सार्वजनिक गर्छौँ ।

रुटिन अफ नेपाल बन्द विज्ञापन नभए पनि चलिराख्ने प्लेटफर्म हो । पहिले विज्ञापनका रूपमा हामी फिल्म वा अरू विषयको प्रमोसन गर्थ्यौँ । आजभोलि गर्दैनौँ । हामी सिभिल जर्नालिज्ममा विश्वास गर्छौँ । रुटिन अफ नेपाल बन्दले आमजनताले बुझ्ने सजिलो, छोटो शैलीमा सूचना जानकारी पोस्ट गर्छ । आज मूलधारका मिडियाले पनि यस्तै अभ्यास गरिरहेका छन् ।

रुटिन अफ नेपाल बन्द विज्ञापन नभए पनि चलिराख्ने प्लेटफर्म हो । पहिले विज्ञापनका रूपमा हामी फिल्म वा अरू विषयको प्रमोसन गर्थ्यौँ । आजभोलि गर्दैनौँ । हामी सिभिल जर्नालिज्ममा विश्वास गर्छौँ । रुटिन अफ नेपाल बन्दले आमजनताले बुझ्ने सजिलो, छोटो शैलीमा सूचना जानकारी पोस्ट गर्छ । आज मूलधारका मिडियाले पनि यस्तै अभ्यास गरिरहेका छन् ।

आम मान्छेलाई आवश्यक हुने, तर मूलधारका मिडियाले नदिने सूचना दिनु हाम्रो उद्देश्य थियो । र, यो उद्देश्य अहिलेसम्म कायम छ । अहिले पनि हामी आम मान्छेलाई अत्यावश्यक हुने, तर मूलधारका सञ्चार माध्यमले बेवास्ता गर्ने सूचना दिनमा केन्द्रित छौँ ।

सामाजिक सञ्जाल एक अवसर

सामाजिक सञ्जालबाट म आज यहाँसम्म पुगेँ । कक्षा ९/१० मा पढ्दादेखि म सामाजिक सञ्जालमा जोडिइसकेको थिएँ । यदि म सामाजिक सञ्जालसँग नजोडिएको आज यहाँ हुने थिइनँ । यसैले अहिले मलाई यहाँ ल्याइपुर्‍याएको छ ।

सामाजिक सञ्जालले संसारभर मानिसहरूबीच सहज पहुँच बनाएको छ । उदाहरणका लागि हामीले बानेश्वरमा चियादानी नामको चिया पसल खोलेको छौँ । हामी जति जनाले त्यहाँ लगानी गरेका छौँ, हाम्रो चिनजान सामाजिक सञ्जालबाटै भएको हो । त्यहाँ आउने चिया पारखी पनि सामाजिक सञ्जालबाटै आइपुग्छन् । सामाजिक सञ्जाल हुन्थेन भने त्यो चियादानी जन्मिने थिएन । आज धेरै व्यापार, उद्यमलाई सामाजिक सञ्जालले बढवा दिएको छ ।

सामाजिक सञ्जालकै कारण आज सूचनाका लागि लामो समय पर्खिनु पर्दैन । केही हदसम्म सामाजिक सञ्जालमा आउने सूचना गलत, भ्रामक पनि हुन्छन् । तर, आखिर सत्य त सत्य नै हुन्छ । ढिलो चाँडो सत्य कुरा त मान्छेले थाहा पाउँछन् । सामाजिक सञ्जालमा यदि कसैले गलत कुरा फैलाएको छ भने, तथ्य जाँच प्रणाली पनि आएको छ । एक्समा कम्युनिटी नोट्स छ । फेसबुकमा पनि यो सुरु हुँदैछ र तथ्य जाँच गर्ने विभिन्न प्लेटफर्महरू पनि छन् ।

केही समय अगाडि काठमाडौं महानगरका मेयर बालेनले मलाई पब्जी गेमका लागि भनेर एक करोड रुपैयाँ दिएको कुरा आयो । तर, त्यो खबर झुटा थियो । यस्ता सूचनाको तथ्य जाँच हुँदासम्म यसले सम्बन्धित व्यक्तिलाई हानी गरिसक्छ । यस्ता कुरा कसरी रोक्ने भनेर सरकारले सोच्न सक्छ । हामीकहाँ साइबर अपराध हेर्ने एउटा निकाय छ, त्यसलाई बलियो बनाउनुपर्‍यो ।

सामाजिक सञ्जालकै कारण मान्छेहरूले संसारमा कहाँ के भइरहेको छ भन्ने सहजै र छिटो थाहा पाएका छन् । गाजामा हमला भइरहेको कुरा होस् कि सिरियामा भएको नरसंहारको कुरा आज मान्छेले एक क्लिकमा थाहा पाउँछन् । र, सामाजिक सञ्जालकै कारण मान्छेहरूले यस्ता अमानवीय घटनाको विरोध पनि गरेका छन् । सामाजिक सञ्जाल नहुँदा ठूला मिडियाले जस्तो धारणा बनाउँथे वा बनाउन खोज्थे, त्यही नै सत्य हुन्थ्यो । तर, आज त्यस्तो छैन । सामाजिक सञ्जालले सूचना, समाचार र स्रोतको दायरा बढाएको छ । पहिले केही निश्चित मिडिया वा व्यक्तिले जे बोले, लेखे त्यही मात्र सर्कुलेट हुन्थ्यो । तर, आज यस्तो छैन ।

भारतको केआईआईटीको घटनामा सामाजिक सञ्जाल नभएको भए नेपाली विद्यार्थीको कुरा नै बाहिर आउँदैन थियो । नेपाली विद्यार्थीको पक्षमा भारतीय सोसल मिडिया इन्फ्ल्युएन्सरले बोले, उनीहरूले भारतीय सञ्चारमाध्यमलाई नै यस विषयमा समाचार तयार पार्न बाध्य बनाए ।

गाजामा आक्रमण हुँदा संसारभरबाट विरोध हुन्छ । यो विरोधलाई संसारभर पुर्‍याउने काम सामाजिक सञ्जालले नै गरेको हुन्छ ।

सामाजिक सञ्जाल ‘ट्र्याक’ गर्ने प्रविधि संसारका धेरै देशले प्रयोग गरिरहेका छन् । कतिपय देशमा बालबालिकाहरू कानुनले निषेध गरेका चिज इन्टरनेटमा खोजे वा हेरे भने प्रहरीसम्म सूचना पुग्ने प्रविधि प्रयोग गरिएको छ । इन्टरनेटमा बालबालिका जोडिएका ‘पोर्नोग्राफी’ वा आपराधिक गतिविधिका बारेमा जानकारी लिन खोजेमा प्रहरीले त्यो सूचना स्वतः थाहा पाउने प्रविधि विकास भइसकेको छ । सरकारले सामाजिक सञ्जालबाट हुने अपराध, गैर कानुनी गतिविधि रोक्न यस्ता प्रविधि प्रयोग गर्न सक्छ ।

सामाजिक सञ्जालमार्फत अनलाइन ठगी र स्क्यामका घटना भइरहेका हुन्छन् । यो समस्या विश्वव्यापी छ । यस्ता घटना वास्तविक जीवनमा पनि हुन्थे । र, आज डिजिटल दुनियाँमा पनि भइरहेका छन् । सामाजिक सञ्जालमा हुने घटना वास्तविक जीवनमा घट्ने घटनाभन्दा फरक हुँदैनन् । पहिला घरमा चोरी हुन्थ्यो, आज सामाजिक सञ्जालबाट हुन्छ । पहिले टोल टोलमा ग्याङ फाइट हुन्थ्यो, आज सोसल मिडियामा हुन्छ । यस्ता कुरा रोक्ने विषयमा सरकारले ध्यान दिने हो ।

सामाजिक सञ्जालमार्फत हुने अपराध नियन्त्रण गर्न कानुन चाहिन्छ । तर, सामाजिक सञ्जालमा बोल्ने, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता रोक्ने विषयमा होइन ।

सामाजिक सञ्जाल ‘ट्र्याक’ गर्ने प्रविधि संसारका धेरै देशले प्रयोग गरिरहेका छन् । कतिपय देशमा बालबालिकाहरू कानुनले निषेध गरेका चिज इन्टरनेटमा खोजे वा हेरे भने प्रहरीसम्म सूचना पुग्ने प्रविधि प्रयोग गरिएको छ । इन्टरनेटमा बालबालिका जोडिएका ‘पोर्नोग्राफी’ वा आपराधिक गतिविधिका बारेमा जानकारी लिन खोजेमा प्रहरीले त्यो सूचना स्वतः थाहा पाउने प्रविधि विकास भइसकेको छ । सरकारले सामाजिक सञ्जालबाट हुने अपराध, गैर कानुनी गतिविधि रोक्न यस्ता प्रविधि प्रयोग गर्न सक्छ ।

राजनीतिक चेतना विस्तारको माध्यम

सामाजिक सञ्जाल राजनीतिक रूपमा पनि शक्तिशाली छ । हामीले प्राप्त गर्ने जानकारीबाट हाम्रा विचार निर्माण हुन्छन् । र, राजनीतिज्ञले सामाजिक सञ्जालमार्फत आफ्ना विचार राखिरहेका छन् । र, अझै बलियो तरिकाले राख्न सक्छन् । पहिले कुनै नेताले आफ्ना कुरा भन्न कि त मान्छेको बिचमा पुग्नुपर्थ्यो कि सञ्चार माध्यमको सहयोग लिनुपर्थ्यो । तर, आज उनीहरूले आफ्ना कुरा सामाजिक सञ्जालमार्फत सजिलै राख्न सक्छन् ।

सामाजिक सञ्जाल राजनीतिक रूपमा कति शक्तिशाली छ भने अमेरिकामा डोनाल्ड ट्रम्पले चुनाव जित्नुमा टिकटकको ठूलो योगदान छ भनिन्छ । रोमानियामा टिकटककै कारण राष्ट्रपति चुनाव जितेको भन्दै त्यहाँ लफडा भइरहेको छ ।

कुनै समय राजनीतिक विचार व्यक्त गर्न राजनीतिक दलमा जोडिएको हुनुपर्थ्यो वा चिया पसलमा गएर मात्र राजनीतिक विचार व्यक्त गर्ने अवस्था थियो । तर, आज सबैले आ–आफ्ना राजनीतिक धारणा सामाजिक सञ्जालमा सहजै राख्न पाएका छन् ।

सामाजिक सञ्जालले गर्दा राजनीतिज्ञहरूका लागि राम्रो र नराम्रो दुवै प्रकारका विचार फैलाउन र मानिसहरूलाई म्यानुपुलेट गर्न सजिलो भएको छ ।

बालेन र रविलाई सबैले अस्वीकार गरेकै हुन् । तर, सोसल मिडियामा उनीहरूको सबैभन्दा धेरै फ्यान-फलोइङ छन् । मेन स्ट्रिम मिडियाले वास्ता नगरेको हो, रवि र बालेनहरूलाई । तर, आज सामाजिक सञ्जालभरि यिनकै कुरा छ ।

जनताले आफ्ना कुरा आफैँ भन्छन् । पहिला जस्तो कुन सम्पादक, कुन बौद्धिकले के भन्यो भन्ने कुराले अर्थ राख्दैन । आज जनताले के भनिरहेका छन् भन्ने कुराले अर्थ राख्छ । र, जनताले के भनिरहेका छन्, के खोजिरहेका छन् भन्ने कुरा थाहा हुने माध्यम हो सामाजिक सञ्जाल ।

सामाजिक सञ्जाल दुरुपयोगमा राजनीतिक दल

सामाजिक सञ्जाल फोहोर बनाउन राजनीतिक दलको ठूलो भूमिका छ । उनीहरूले नै हो अरूको बारेमा ‘फेक’ कुरा फैलाउने । आम मान्छेलाई कसैका बारेमा ‘फेक’ कुरा फैलाउनुपर्ने आवश्यकता नै छैन । राजनीतिक दलहरू विशेष गरी चुनावको बेलामा यस्ता गतिविधि गर्छन् ।

यो रोग अहिले फिल्म उद्योगमा पनि सरेको छ । अर्थात् जहाँ–जहाँ प्रतिस्पर्धा छ, त्यहाँ एक अर्कालाई बदनाम गराउने अभ्यास हुन्छ । यसका लागी सामाजिक सञ्जाल सबैभन्दा सजिलो माध्यम मानेका छन् ।

सामाजिक सञ्जालमा आफ्नो शक्ति बढाउन राजनीतिक दलले ठूलो लगानी पनि गरिरहेका छन् । कसरी ‘मिस इन्फरमेसन’, ‘फेक’ कुरा फैलाउने भनेर राजनीतिक दलका मान्छेहरू लागिरहेका छन् । केही समय अगाडि परराष्ट्रमन्त्री आरजु देउवा राणाले ‘रुटिन अफ नेपाल बन्द’ले बालेनलाई सहयोग गरेको छ’ भन्नुभयो । तर, धेरै मिडियाले भने बालेनले रुटिन अफ नेपाल बन्दलाई पैसा दिएको र चुनावी प्रचार गरेको भनेर लेखे । हामीले चुनावमा कसैबाट पनि पैसा लिएर प्रचार गरेका थिएनौँ ।

नियमन चाहिन्छ, नियन्त्रण होइन

अहिले सरकारले सामाजिक सञ्जाल विधेयक संसद्‌मा दर्ता गरेको छ । सामाजिक सञ्जालको नियमनका लागि कानुन चाहिन्छ । कानुन नै चाहिँदैन भन्नु भनेको छाडातन्त्रलाई प्रमोट गरेजस्तो हुन्छ । तर, अहिले सरकारकाले संसद्‌मा दर्ता गरेको विधेयक भने ठीक छैन ।

यो विधेयकमा सरकारले लाइक, सेयर गर्नेलाई पनि कारबाही गर्ने, जेल हाल्ने, जरिवाना तिराउने भनेको छ । यस्तो गर्नु ठीक होइन । यतिसम्म बोल्न पाउने, यतिसम्म बोल्न नपाउने भनेर सरकारले प्रष्टसँग भन्नुपर्‍यो । तर, कति बोल्ने र कति नबोल्ने भन्ने कुरा छुटाउन पनि सजिलो छैन । तसर्थ, सामाजिक सञ्जालमा मुख छाडेर गाली गलौच गर्ने, परिवारका सदस्यको नाम/फोटो सार्वजनिक गरेर गाली गर्ने, चरित्र हत्या गर्नेजस्ता काममाथि भने नियन्त्रण गर्नुपर्छ ।

तर, सामाजिक सञ्जालमा व्यक्त हुने कुनै पनि प्रकारका विचारलाई निषेध गर्नुहुन्न । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता कुण्ठित पार्नुहुन्न । आम मान्छेले सार्वजनिक पदमा बसेका मान्छेमाथि भने प्रश्न उठाउन पाउनुपर्छ । सार्वजनिक पदमा बसेको व्यक्तिको काम र उसको पदीय जिम्मेवारीमाथि प्रश्न उठाउन पाउनै पर्छ । अहिले आउन लागेको सामाजिक सञ्जालसम्बन्धी कानुनले त यसरी प्रश्न उठाउने विषयलाई रोक्न खोजेको छ ।

सामाजिक सञ्जाल आजको समयमा अधिकांश मान्छेको जीवनको अभिन्न हिस्सा हो । हाम्रो भौतिक जीवनमा जस्तो समाज छ त्यसैको डिजिटल वा भर्चुअल रूप हो, सामाजिक सञ्जाल । त्यसैले यो भौतिक समाजलाई बाँध्न जे जस्ता कानुन छन्, तिनै र त्यस्तै कानुन सामाजिक सञ्जालका लागि पनि चाहिन्छन् ।

सामाजिक सञ्जाल आजको समयमा अधिकांश मान्छेको जीवनको अभिन्न हिस्सा हो । हाम्रो भौतिक जीवनमा जस्तो समाज छ त्यसैको डिजिटल वा भर्चुअल रूप हो, सामाजिक सञ्जाल । त्यसैले यो भौतिक समाजलाई बाँध्न जे जस्ता कानुन छन्, तिनै र त्यस्तै कानुन सामाजिक सञ्जालका लागि पनि चाहिन्छन् ।

त्यसकारण पनि डिजिटल संसारलाई नियमन गर्ने कानुन चाहिन्छ । तर, त्यो कानुन एकैचोटी कडा खालको हुनुहुँदैन । प्रविधि निकै छिटोछिटो फेरिरहेको छ । तसर्थ, कानुन पनि समयानुकूल बनाउनुपर्छ ।

अहिले त हामीले सामाजिक सञ्जाल, डिजिटल संसारको आधार वा जग राख्ने गरी कानुन बनाउनुपर्छ । समय, परिस्थिति र प्रविधि हेरेर विस्तारै कानुन परिमार्जन गर्दै जानुपर्छ ।

अहिले सरकारले यो कानुन ल्याउनु अगाडि सामाजिक सञ्जाल, प्रविधिका बारेमा जानकारहरूसँग छलफल गर्नुपर्थ्यो । ज–जसले अहिले सामाजिक सञ्जालमार्फत सिर्जनात्मक काम गरिरहेका छन्, जसको आयस्रोत सामाजिक सञ्जाल हो, उहाँहरूसँग सरकारले छलफल गर्ने र उहाँहरूबाट ‘इनपुट’ लिनुपर्ने थियो ।

सरकारलाई मन नपरेको कुरा सेयर गर्ने मान्छेलाई पनि समात्ने, कमेन्ट गर्नेलाई पनि समात्ने, लाइक गर्नेलाई पनि समात्ने भन्ने कुरा मिल्दैन ।

सामाजिक सञ्जाल कम्पनी दर्ता

सरकारले सामाजिक सञ्जाल दर्ता गर्नुपर्छ भनिरहेको छ । दर्ता हुनु राम्रो हो । टिकटक र भाइवर दर्ता हुँदा सरकारलाई मात्र होइन, हामीलाई पनि सजिलो भएको छ । धेरैले आज टिकटक, भाइबरसँग टाइअप गरेर काम गरिरहेका छन् ।

तर, एउटा प्रश्न उठ्छ – सामाजिक सञ्जाल यहाँ दर्ता हुन किन आउने ? दर्ता भएपछि उनीहरूले नाफा कमाउने ग्यारेन्टी खोज्छन् । कमाएको नाफा आफ्नो देशमा लैजान खोज्छन् । यहाँ त कर तिर्न पनि घुस खुवाउनुपर्ने अवस्था छ ।

त्यसैले सबभन्दा पहिले सरकारले सामाजिक सञ्जालहरू यहाँ आएर दर्ता हुने वातावरण बनाउनुपर्छ । कानुनी प्रक्रिया सहज बनाउनुपर्छ । वातावरण नबनाई दर्ता भएन भने बन्द गर्दिन्छौँ भनेर धम्क्याएर मात्र हुँदैन । यहाँ सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदैमा सामाजिक सञ्जाल कम्पनीलाई केही फरक पर्दैन । त्यसको असर हामीलाई नै पर्छ ।