नेपाल–अमेरिका सम्बन्धका उतारचढाव

अमेरिका र नेपालबीच सन् १९४७ अप्रिल २७ तारिखका दिन कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएको थियो । अहिले यो सम्बन्धले ७७ वर्ष पार गरेको छ । सन् १९५९ अगष्ट ६ तारिखमा नेपालमा अमेरिकाले आफ्नो दूतावासको स्थापना गरेसँगै दुई देशको सम्बन्धले औपचारिक रुपमा मान्यता पाएको थियो । राणाकालमै स्थापना भएको यो सम्बन्ध समयक्रमसँगै झाँङ्गिदै गएको निर्विवाद तथ्य हो ।

यसबीच दक्षिण एसियामा अवस्थित नेपाल र उत्तर अमेरिकामा रहेको अमेरिकाबीच कुनै पनि प्रकारको असमझदारी, मनमुटाव तथा कटुता सिर्जना नहुनु नै दुई राष्ट्रबीचको उत्तम सम्बन्धको अनुपम उदाहरण हो ।

विश्व मञ्चमा शान्ति, सहअस्तित्व तथा अन्तर्राष्ट्रिय विकासका विषयवस्तुमा दुवै राष्ट्रको समान विचार एवम् धारणा रहिआएको छ । कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापनाको पौने शताब्दीको यस अवधिमा विश्वको महाशक्ति अमेरिकासँग नेपालको सम्बन्ध सुमधुर मात्र छैन, यसका अनेक आयाम छन् । यो सम्बन्ध आपसी विश्वास तथा सहअस्तित्वको सिद्धान्तमा आधारित छ । आयामिक सम्बन्ध विस्तारसँगै अमेरिकाद्वारा नेपाललाई प्रारम्भदेखि नै विविध पक्षमा सहयोग, सद्भाव तथा समर्थन रहँदै आएको छ ।

नेपाल अमेरिकासँग सबैभन्दा पहिले कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना गर्ने दक्षिण एसियाली राष्ट्रमा पर्छ । दुवै राष्ट्रका नेताबीचको उच्चस्तरीय भ्रमणले पनि प्रगाढ सम्बन्ध विस्तारमा महत्वपूर्ण योगदान गरेको छ । विश्व अर्थतन्त्रमा एक्लै प्रभाव पार्नसक्ने अमेरिका नेपालको लागि सबैभन्दा ठूलो दातृ राष्ट्र पनि हो । अमेरिकासँगको सम्बन्ध पुरानो कुटनीतिक ईतिहास र सम्बन्ध स्थापनादेखिकै निरन्तरको उच्चस्तरको सहयोगले अन्य मुलुकको तुलनामा दुई देशबीचको सम्बन्ध फरक र महत्त्वपूर्ण पनि छ ।

विसं २०७२ को गोर्खा महाभूकम्पका बेला अमेरिकाद्वारा गरिएको सहयोग नेपाली जनताका लागि निकै महत्वपूर्ण थियो । त्यस क्रममा १९ करोड डलर बराबरको अमेरिकी उद्धार तथा पुनर्निर्माण सहयोगलाई उल्लेखनीय मान्न सकिन्छ । नेपाल अमेरिका सम्बन्धको प्रारम्भिक इतिहास केलाउँदा केही तथ्य भेटिन्छन् । जसले नेपाल अमेरिका सम्बन्धको आधार र दृष्टिकोणलाई नजिकबाट बुझ्न सकिन्छ ।

पहिलोपटक औपचारिक भ्रमणमा नेपाल आउने अमेरिकी अधिकारी जर्ज आर. मेरेल हुन् । मेरेल सन् १९४५ नोभेम्बर १६–२२ मा नेपाल आएका थिए । उनले तत्कालीन प्रधानमन्त्री पद्मशम्सेर जङ्गबहादुर राणासमक्ष दोस्रो विश्वयुद्धमा नेपालका गोर्खा सैनिकले बेलायती सेनाका तर्फबाट पुर्‍याएको योगदानको कदरस्वरूप अमेरिकी सेनाको लेजन अफ मेरिट चढाएका थिए ।

अमेरिकामा पहिलो नेपाली अधिकारीको भ्रमण चाहिँ सन् १९३९ को अन्त्यतिर भएको थियो । लण्डनस्थित नेपाली मन्त्री जनरल कृष्ण राणा घर फर्कने क्रममा अमेरिका हुँदै फर्किएका थिए । उनका उत्तराधिकारी जनरल सिंह राणा १९४५ को अन्त्यतिर अमेरिका पुगेका थिए । सन् १९४६ को गृष्म ऋतुमा कमाण्डिङ जनरल बबर राणाको नेतृत्वमा अमेरिकी विदेश र सामरिक मन्त्रालयहरूको पाहुना भई गएको नेपाली मिसनले केही हप्ता अमेरिकामा बिताएको थियो ।

सन् १९४७ मार्च २२ तारिखमा अमेरिकी विदेश मन्त्रालयले नेपालका लागि एक विशेष कूटनीतिक मिसन पठाउने घोषणा गरेको थियो । मिसनमा जोसेफ सी. स्याटर्थवाइट, स्यामुएल एच. डे (इकोनोमिक अफेयर्स काउन्सेलर, नयाँ दिल्ली), रेमण्ड ए. हेयर, विलियम सी. जोन्स्टन जुनियर (प्रमुख सार्वजनिक मामिला अधिकारी, नयाँ दिल्ली ), लेफ्टिनेन्ट कर्नेल नथानियल आर. हास्कट ( सहायक सैनिक सहचारी, नयाँ दिल्ली), जे. जेफर्सन जोन्स तृतीय (भाइस कन्सुल, बम्बई), र चार्ल्स डब्ल्यु. बुथ (भाइस कन्सुलर, कराँची) सम्मिलित थिए ।

स्याटर्थवाइट अमेरिकी राष्ट्रपतिको व्यक्तिगत प्रतिनिधिका रूपमा मिनिस्टर स्तरीय हैसियतमा नेपाल मिसनमा आएका थिए । उनी अप्रिल १३ तारिखमा काठमाडौं आइपुगेका थिए र अप्रिल २१ मा उनले राजा त्रिभुवनलाई अमेरिकी राष्ट्रपति ह्यारी एस ट्रुम्यानको पत्र चढाएका थिए । यसरी अमेरिकाले नेपाललाई स्वतन्त्र राष्ट्रको मान्यता दिएको थियो ।

सन् १९४७ अप्रिल २५ तारिखमा काठमाडौंमा नेपाल र अमेरिकाबीच वाणिज्य तथा मैत्री सम्झौतामा हस्ताक्षर भएको थियो । उक्त सम्झौताले दुई देशबीच कूटनीतिक र कन्सुलर सम्बन्ध स्थापित गर्ने ढोका खोलेको थियो, साथै अमेरिकी नागरिकप्रति गरिने व्यवहारको मापदण्ड स्थापित गर्दै भविष्यका वाणिज्य सम्बन्धमा पक्षपातरहित व्यवहार अपनाइने नीति अवलम्बन गरेको थियो ।

नेपाल अमेरिका सम्बन्धका प्रमुख आधार प्रसस्त छन् । दुवै देश लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यतामा आधारित छन् । नेपालमा बहुदलीय प्रजातन्त्रको स्थापना र संस्थागत विकासमा अमेरिकाले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । अमेरिका नेपालको प्रमुख विकास साझेदार हो । स्वास्थ्य, शिक्षा, पूर्वाधार विकास, सुशासन प्रवर्द्धन जस्ता क्षेत्रमा अमेरिकाले नेपाललाई ठूलो मात्रामा सहयोग गर्दै आएको छ । प्राकृतिक प्रकोप, महामारी जस्ता विपत्तिमा अमेरिकाले नेपाललाई मानवीय सहायता प्रदान गर्दै आएको छ ।

दुवै देशबीचको सांस्कृतिक आदानप्रदानले सम्बन्धलाई थप प्रगाढ बनाएको छ । नेपाली विद्यार्थी अध्ययनका लागि अमेरिका जाने गर्छन् भने अमेरिकी नागरिक पर्यटनका लागि नेपाल आउने गर्छन् । अमेरिकाले नेपालको आर्थिक विकासमा सहयोग पुर्‍याउन विभिन्न प्रकारका सहयोग कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आएको छ । दक्षिण एसियाली क्षेत्रमा शान्ति, स्थायित्व र विकासका लागि अमेरिकाले नेपालसँग मिलेर काम गर्दै आएको छ ।

पछिल्लो समय नेपाल–अमेरिका सम्बन्धमा केही उतारचढाव आएका छन् । मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसन (एमसीसी) सम्झौता जस्ता विषयले दुई देशबीचको सम्बन्धमा विवाद सिर्जना गरेको थियो । तर, दुवै देशले यी चुनौतीलाई पार लगाएर सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाउने प्रयास गरिरहेका छन् । भविष्यमा नेपाल–अमेरिका सम्बन्ध अझै विस्तार हुने अपेक्षा गरिएको छ । जलवायु परिवर्तन, ऊर्जा, पूर्वाधार विकास जस्ता साझा चासोका विषयमा दुई देशबीचको सहकार्य बढ्ने सम्भावना छ ।

अमेरिकाले नेपाललाई आर्थिक विकास, लोकतन्त्रको सुदृढीकरण र क्षेत्रीय सहयोगमा सहयोग पुर्‍याउँदै आएको छ । यस सम्बन्धले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा आफ्नो उपस्थिति जनाउन र विश्वसमुदायसँग सहकार्य गर्न मद्दत गर्दछ । अमेरिका नेपालको प्रमुख विकास साझेदारमध्ये एक हो ।

शिक्षा, स्वास्थ्य, पूर्वाधार विकास, लोकतन्त्रको सुदृढीकरण जस्ता क्षेत्रमा अमेरिकाले नेपाललाई ठूलो मात्रामा सहयोग गर्दै आएको छ । मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन (एमसीसी) जस्ता ठूला परियोजना यसको उदाहरण हुन् । दुवै देशले लोकतन्त्र, मानव अधिकार र सुशासनको महत्वमा जोड दिँदै आएका छन् । अमेरिकाले नेपालको सङ्क्रमणकालीन न्याय प्रक्रिया, मानव अधिकारको अवस्था लगायतका विषयमा चासो राख्दै आएको छ ।

नेपाली सेना र अमेरिकी सेनाबीच विभिन्न क्षेत्रमा सहकार्य हुँदै आएको छ । मानवीय सहायता, विपद् व्यवस्थापन, शान्ति स्थापना अभियान जस्ता क्षेत्रमा दुई देशबीच सहकार्य हुने गरेको छ । दुई देशबीच व्यापार र लगानीको सम्बन्ध विस्तार हुँदै गएको छ । अमेरिकाले नेपालमा लगानी बढाउन प्रोत्साहन गर्दै आएको छ भने नेपाली उत्पादनलाई अमेरिकी बजारमा पहुँच पुर्‍याउनका लागि पनि प्रयास भइरहेका छन् ।

नेपालको भूराजनीतिक अवस्थाले अमेरिकासँगको सम्बन्धलाई प्रभावित पार्ने गरेको छ । भारत र चीनबीचको प्रतिस्पर्धाका कारण नेपालमा पनि त्यसको असर पर्ने गरेको छ । एमसीसी जस्ता ठूला परियोजनाले नेपाली राजनीतिमा विवाद सिर्जना गर्ने गरेका छन् । यसले गर्दा दुई देशबीचको सम्बन्धमा असर पर्न सक्ने सम्भावना रहन्छ । नेपालमा मानव अधिकारको अवस्था र लोकतन्त्रको सुदृढीकरणका विषयमा अमेरिकाले उठाउने गरेका मुद्दाले दुई देशबीचको सम्बन्धमा तनाव सिर्जना गर्न सक्छ । अमेरिकाले प्रदान गर्ने विकास सहयोगको प्रभावकारिताका विषयमा पनि प्रश्न उठ्ने गरेको छ ।

नेपाल र अमेरिकाबीचको सम्बन्ध भविष्यमा पनि महत्वपूर्ण रहनेछ । दुवै देशले आर्थिक विकास, लोकतन्त्रको सुदृढीकरण र क्षेत्रीय सहयोग जस्ता क्षेत्रमा सहकार्यलाई अगाडि बढाउन चाहन्छन् । तर, भूराजनीतिक प्रतिस्पर्धा, आन्तरिक राजनीतिक अस्थिरता र विकास सहयोगको प्रभावकारिता जस्ता चुनौती सम्बोधन गर्न सकेमात्र यो सम्बन्धलाई थप सुदृढ बनाउन सकिनेछ ।

दुवै देशका आन्तरिक र बाह्य नीतिमा केही भिन्नता हुन सक्छन् । विशेषगरी मानव अधिकार, लोकतन्त्र, र आर्थिक नीति जस्ता विषयमा दुवै देशका दृष्टिकोण फरक हुन सक्छ । यसले गर्दा कुनैकुनै मुद्दामा दुवै देशबीच मतभेद उत्पन्न हुन सक्छ । भौगोलिक दूरीले दुवै देशका जनता र सरकारबीच प्रत्यक्ष अन्तरक्रिया कम हुन सक्छ । यसले दुवै देशका जनताबीचको समझदारी बढाउन चुनौती हुन सक्छ । नेपाल र अमेरिका दुवै अन्य शक्ति राष्ट्रहरूसँगको सम्बन्धमा बाँधिएका छन् । यसले गर्दा कुनै–कुनै अवस्थामा नेपाल र अमेरिकाबीचको सम्बन्धमा अन्य शक्ति राष्ट्रहरूको प्रभाव पर्न सक्छ ।

अमेरिका एक स्थापित लोकतान्त्रिक देश हो । तर, नेपालमा अझै पनि लोकतन्त्रको पूर्ण विकास भएको छैन । यसले गर्दा दुवै देशका लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यतामा केही फरक हुन सक्छन् ।

दुवै देशका नीति निर्माताबीच नियमित संवाद गरी एकअर्काको चिन्ता र चासोलाई बुझ्ने प्रयास गर्नुपर्छ । दुवै देशका जनताबीचको सम्बन्धलाई प्रवर्द्धन गर्न सांस्कृतिक आदानप्रदान, शिक्षा, र व्यापार जस्ता क्षेत्रमा सहकार्य बढाउनुपर्छ । अमेरिकाले नेपाललाई प्रदान गर्ने विकास सहयोगलाई परिणाममुखी बनाउनुपर्छ । अमेरिकाले नेपालमा लोकतन्त्रको सुदृढीकरणमा सहयोग गर्नुपर्छ । नेपालले अन्य शक्ति राष्ट्रहरूसँगको सम्बन्धलाई सन्तुलित बनाउनुपर्छ । यसरी, आपसी विश्वास र सहयोगलाई बढावा दिएर नेपाल र अमेरिकाबीचको सम्बन्धलाई थप सुदृढ बनाउन सक्छन् ।

कोभिड–१९ महामारीले विश्वव्यापी रूपमा अर्थतन्त्र र समाजलाई प्रभावित पारेको छ । यसले नेपाल र अमेरिकाबीचको सम्बन्धमा पनि केही असर पारेको छ । चीनको बढ्दो प्रभावले नेपाल र अमेरिकाबीचको सम्बन्धमा नयाँ आयाम थपेको छ । जलवायु परिवर्तन एक विश्वव्यापी समस्या हो जसले नेपाल र अमेरिका दुवैलाई प्रभावित गरिरहेको छ । यी सबै विषयलाई ध्यानमा राखेर नेपाल र अमेरिकाले आफ्नो सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाउनका लागि काम गर्नुपर्ने हुन्छ ।

यति हुँदा हुँदै पनि अमेरिका र नेपालबीचको सम्बन्धमा केही पनि नकारात्मकता नभएको पनि होइन वा असर नपर्ला भन्नै नसकिने अवस्था पनि होइन । विश्वमा बढ्दो भूराजनीतिक प्रतिस्पर्धाका कारण नेपाल–अमेरिका सम्बन्धमा तनाव उत्पन्न हुन सक्छ । यसको साथै अमेरिकी सरकारको नीतिमा परिवर्तन हुँदा नेपालसँगको सम्बन्धमा पनि परिवर्तन आउन सक्छ ।

नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता बढ्दा अमेरिकासँगको सम्बन्धमा पनि असर पर्न सक्छ । भविष्यमा पनि यस्ता विवादित परियोजनाहरू आउन सक्छन् जसले गर्दा दुई देशबीचको सम्बन्धमा तनाव उत्पन्न हुन सक्छ । नेपाल–अमेरिका सम्बन्धको भविष्यलाई केही कारणले प्रभावित पार्न पनि सक्छन् । नेपालको आर्थिक विकासको गतिले अमेरिकासँगको सम्बन्धलाई प्रभावित गर्नेछ । नेपालको भूराजनीतिक अवस्थाले अमेरिकासँगको सम्बन्धलाई प्रभावित गर्नेछ । अमेरिकी राष्ट्रपतिको नीतिले नेपालसँगको सम्बन्धलाई प्रभावित गर्नेछ । नेपाली जनताको अमेरिकाबारेको धारणाले पनि सम्बन्धलाई प्रभावित गर्नेछ ।

अमेरिकी सहयोग नियोगले विभिन्न विकास परियोजना सञ्चालन गर्दै आएको छ भने नेपालमा लोकतन्त्र र मानव अधिकारको प्रवर्द्धनलाई महत्व दिँदै आएको छ । हाल, नेपाल भूराजनीतिक प्रतिस्पर्धाको केन्द्रबिन्दुमा परेको छ । यसले गर्दा नेपाल–अमेरिका सम्बन्धमा केही जटिलता पनि देखिएका छन् ।

मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन (एमसीसी) सम्झौता नेपाल–अमेरिका सम्बन्धमा एउटा महत्वपूर्ण विषय बनेको थियो । यस सम्झौतालाई लिएर नेपालमा व्यापक बहस भएको थियो । तर, अहिले यी सबै चुनौती पार गरेर नेपाल अमेरिका सम्बन्ध फेरि नयाँ उचाइमा पुगेको छ । यसलाई अझ अगाडि बढाउनु दुवै देशको कर्तव्य हो ।