भारतीय कूटनीति र सैन्य शक्तिको संगम जसले उपमहाद्वीप परिवर्तन गर्‍यो

काठमाडौं । डिसेम्बर १६, १९७१, भारतको इतिहासमा मात्र होइन, दक्षिण एशियाको भू–राजनीतिमा समेत स्थायी छाप छोड्ने दिन हो । यस दिन भारतीय सेना र मुक्ति बाहिनीले संयुक्त रूपमा ढाकामा पाकिस्तानी पूर्वी कमाण्डका लेफ्टिनेन्ट जनरल ए.ए.के. नियाजीलाई आत्मसमर्पण गर्न बाध्य बनाउँदै ९३,००० पाकिस्तानी सैनिकलाई पराजित गरे । दोस्रो विश्वयुद्धपछिको यो सबैभन्दा ठूलो सैनिक आत्मसमर्पण हो।

यो विजय १३–दिनको युद्धको पराकाष्ठा थियो, जुन पाकिस्तानको ‘अपरेसन चङ्गेज खान’ बाट सुरु भएको थियो । भारतले कूटनीतिक र सैनिक दुवै मोर्चामा आफ्नो सामर्थ्य प्रस्तुत गर्दै यो जित हासिल गर्‍यो । भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीको नेतृत्वमा भारतले पाकिस्तानद्वारा पूर्वी पाकिस्तानमा भएका क्रूरताहरू उजागर गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय समर्थन जुटाउने प्रयास गर्‍यो ।

अगस्ट १९७१ मा हस्ताक्षर गरिएको भारत–सोभियत मैत्री सन्धिले भारतलाई संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदमा कूटनीतिक सुरक्षा दियो, जहाँ सोभियत संघले भारतविरुद्धका प्रस्तावमा बारम्बार वीटो गर्‍यो । यसैबीच, अमेरिकी राष्ट्रपति निक्सनको प्रशासनले चिसो युद्धको कारण पाकिस्तानलाई समर्थन गर्दै सातौं नौसैनिक बेडा बंगालको खाडीमा तैनाथ गर्‍यो, तर यसले युद्धको भूमिगत सञ्चालनमा खासै प्रभाव पार्न सकेन ।

युद्धमा भारतीय सेना, नौसेना, र वायुसेनाले समन्वयात्मक रूपमा काम गरे। थ्री–प्रोंग्ड आक्रमणमा त्रिपुरा, पश्चिम बंगाल, र मेघालयबाट अग्रसर गर्दै भारतीय सेनाले सिल्हट र खुल्ना जस्ता महत्वपूर्ण स्थानहरू कब्जा गर्‍यो । भारतीय नौसेनाले पूर्वी पाकिस्तानलाई समुद्री आपूर्तिबाट अलग पार्न सफल भयो, जसमा  ‘पिएनएस गाजी’ पनडुब्बीको डुबान ऐतिहासिक विजय रह्यो । वायुसेनाले पाकिस्तानी हवाई अड्डाहरूमा प्रारम्भिक आक्रमण गर्दै भारतीय सेनालाई महत्त्वपूर्ण समर्थन प्रदान गर्‍यो ।

युद्ध समाप्त भएसँगै भारतले बङ्गलादेशलाई तुरुन्तै मान्यता दियो । भारतमा यो दिन ‘विजय दिवस’ का रूपमा मनाइन्छ, जसले भारतको विजय र पाकिस्तानको पराजयलाई स्मरण गराउँछ । बङ्गलादेशमा यो दिन नयाँ राष्ट्रको जन्मको रूपमा मनाइन्छ । यो विजयले भारतीय उपमहाद्वीपको राजनीतिक नक्शा मात्र होइन, क्षेत्रीय शक्ति सन्तुलनलाई पनि पुनःपरिभाषित गर्‍यो । यो इतिहासको एउटा महत्त्वपूर्ण उदाहरण हो, जसले संकट व्यवस्थापनका लागि कूटनीतिक र सैनिक तालमेलको महत्त्वलाई उजागर गर्‍यो।