पाकिस्तानले किन रोक्न सकेन भारतको क्षेप्यास्त्र ?

काठमाडौं । तपाईंलाई इजरायलको प्रसिद्ध वायु रक्षा प्रणाली ‘आइरन डोम’ वा ‘डेभिड्स स्लिङ’बारे थाहा होला, जसलाई उन्नत मिसाइल ढाल भनिन्छ ।

इरानबाट भएको क्षेप्यास्त्र आक्रमण होस्, हमासले प्रहार गरेको रकेट होस् वा हुथी विद्रोहीहरूको ड्रोन होस्, इजरायली हवाई क्षेत्रमा प्रवेश गर्ने बित्तिकै यी स्वचालित रक्षा प्रणालीको सहयोगमा हावामै ध्वस्त पारिन्छन् ।

युद्धको अवस्थामा कुनै पनि देशको वायु रक्षा प्रणाली धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । प्रतिरक्षा प्रणालीमा एन्टी-मिसाइल प्रणालीका साथै राडार र आक्रमणकारी विमान पत्ता लगाउन र ट्र्याक गर्न अन्य उपकरणहरू हुन्छन् ।

एकदिन अघि भारतले ‘अपरेसन सिन्दुर’अन्तर्गत पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरका धेरै ठाउँमा आक्रमण गर्‍यो । भारतले आफ्नो लक्ष्य ‘आतंकवादी लुक्ने ठाउँ’ भएको दाबी गरेको छ ।

भारतले यो पनि भनेको छ, “यो कारबाही पहलगाममा २६ पर्यटकको हत्यामा जिम्मेवार व्यक्तिविरुद्ध गरिएको थियो ।”

पाकिस्तानी सेनाका अनुसार मे ६ को मध्यरातमा १:०५ देखि १:३० बजेसम्म चलेको कारबाहीमा पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरका मस्जिद र सर्वसाधारणलाई निशाना बनाइएको थियो । जबकि भारतले केवल ‘आतंकवादी संरचनाहरू’लाई लक्षित गरेको दाबी गरेको छ ।

भारतले आक्रमणमा कस्तो प्रकारको हतियार प्रयोग गरिएको थियो भनेर स्पष्ट पारेको छैन, तर पाकिस्तानी सैन्य प्रवक्ता लेफ्टिनेन्ट जनरल अहमद शरीफ चौधरीले भारतले छ स्थानमा विभिन्न हतियार प्रयोग गरेर कुल २४ आक्रमण गरेको बताएका छन् ।

पाकिस्तानी सेनाका प्रवक्ता चौधरीले भारतको क्षेप्यास्त्र आक्रमणको जवाफमा पाकिस्तानले पाँच भारतीय वायुसेनाको लडाकु विमान र एउटा ड्रोन खसालेको दाबी पनि गरे । तर, भारतले यो दाबीको जवाफ दिएको छैन । साथै, यसको आधिकारिक पुष्टी पनि हुन सकेको छैन ।

क्षेप्यास्त्र खसेको घटना पहिलो होइन

पाकिस्तानी भूमिमा भारतको क्षेप्यास्त्र खसेको यो पहिलो पटक होइन । मार्च २०२२ मा भारतको ब्रह्मोस मिसाइल पाकिस्तानको पञ्जाब प्रान्तको मियाँ चान्नु शहर नजिक खसेको थियो । यद्यपि, कुनै हताहत भएन ।

भारतले यस घटनाको बारेमा एक विज्ञप्तिमा भनेको थियो, “क्षेप्यास्त्र गल्तीले पाकिस्तानतर्फ प्रहार भयो ।”

पाकिस्तानी सेनाको इन्टर-सर्भिसेज पब्लिक रिलेसन्स (ISPR) का महानिर्देशक बाबर इफ्तिखारले मिडियालाई विस्तृत जानकारी दिँदै पाकिस्तानी क्षेत्रमा प्रवेश गरेको ‘भारतीय क्षेप्यास्त्र’ सतहदेखि सतहमा प्रहार गर्ने सुपरसोनिक क्षेप्यास्त्र भएको बताएका थिए ।

त्यतिबेला पाकिस्तानले प्रारम्भिक अनुसन्धानबाट उक्त क्षेप्यास्त्र सुपरसोनिक क्रूज क्षेप्यास्त्र भएको र ध्वनिको गतिभन्दा तीन गुणा गतिमा यात्रा गर्न सक्ने दाबी गरेको थियो । यो क्षेप्यास्त्र तीन मिनेट ४४ सेकेन्डसम्म पाकिस्तानी सीमाभित्र रहेको दाबी पनि गरिएको थियो । त्यसपछि यो पाकिस्तानी सीमाभित्र १२४ किलोमिटरभित्र ध्वस्त भयो ।

पाकिस्तानी सैन्य स्रोतहरूले यो पनि दाबी गरेका थिए कि वायु रक्षा प्रणालीले भारतीय शहर सिरसाबाट प्रक्षेपण गरिएको तुरुन्तै क्षेप्यास्त्रको निगरानी गर्न थालेको थियो । यसको सम्पूर्ण उडान अवधिभर निरन्तर निगरानी गरिएको थियो ।

बालाकोट घटनापछि बढ्यो हतियार खरिद

सन् २०१९ देखि दुवै देशले नयाँ रक्षा उपकरणहरू खरिद गरेका छन् । उदाहरणका लागि भारतीय वायुसेनासँग अहिले ३६ वटा फ्रान्सेली निर्मित राफेल लडाकु विमानहरू छन् ।

यसैबीच लन्डनस्थित इन्टरनेशनल इन्स्टिच्युट फर स्ट्राटेजिक स्टडीजका अनुसार सोही अवधिमा पाकिस्तानले चीनबाट कम्तीमा २० वटा आधुनिक J-१० लडाकु विमानहरू प्राप्त गरेको छ, जसमा PL-१५ मिसाइलहरू छन् । जहाँसम्म हवाई रक्षाको कुरा छ, सन् २०१९ पछि भारतले रूसी S-४०० विमान विरोधी क्षेप्यास्त्र प्रणाली प्राप्त गर्‍यो, जबकि पाकिस्तानले चीनबाट HQ-९ वायु रक्षा प्रणाली प्राप्त गर्‍यो ।

रेडियो पाकिस्तानका अनुसार पाकिस्तानी वायुसेनाले हालैको एक विज्ञप्तिमा भनेको छ, “यसको हवाई रक्षा क्षमताहरूमा ‘उन्नत हवाई प्लेटफर्महरू उच्चदेखि मध्यम उचाइमा वायु रक्षा प्रणालीहरू, मानवरहित लडाई हवाई सवारी साधनहरू समावेश छन् । यीबाहेक यसमा अन्तरिक्ष, साइबर र इलेक्ट्रोनिक युद्धका साथै कृत्रिम बुद्धिमत्ता संचालित प्रणालीहरू पनि छन् ।”

तर, भारतले पाकिस्तानमाथि आक्रमण गरेपछि केही महत्त्वपूर्ण प्रश्नहरू उठेका छन् । के पाकिस्तानको वायु रक्षा प्रणालीले भारतबाट आउने क्षेप्यास्त्रहरूलाई उल्लेखनीय हदसम्म रोक्न सक्षम छ ? अनि पाकिस्तानले भारतबाट आएका क्षेप्यास्त्रहरूलाई आकाशमै किन नष्ट गर्न सकेन ?

पाकिस्तानी वायुसेनाका पूर्व उपएअर मार्शल इकरामुल्लाह भट्टीले बीबीसी उर्दूलाई बताएअनुसार पाकिस्तानको वायु रक्षा प्रणालीसँग छोटो दूरी, मध्यम दूरी र लामो दूरीको सतहदेखि सतहमा प्रहार गर्ने क्रूज र ब्यालिस्टिक क्षेप्यास्त्रहरूलाई रोक्न सक्ने क्षमता छ ।

उनले भने, “पाकिस्तानले आफ्नो रक्षा प्रणालीमा धेरै क्षेप्यास्त्र प्रणालीहरू समावेश गरेको छ, जसमा चिनियाँ निर्मित HQ-16FE प्रतिरक्षा प्रणाली पनि समावेश छ, जसले पाकिस्तानलाई आधुनिक रक्षा क्षेप्यास्त्र प्रणाली क्षमता प्रदान गर्दछ र सतहबाट सतहमा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्र, क्रूज क्षेप्यास्त्र र युद्धपोतहरू विरुद्ध प्रभावकारी छ ।”

यद्यपि, जब हावाबाट जमिनमा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्रहरूलाई रोक्ने कुरा आउँछ, त्यस्तो कुनै प्रतिरक्षा प्रणाली अवस्थित छैन । यता भारतले क्षेप्यास्त्रहरू हावाबाट प्रहार गरेको हो कि जमिनबाट, यो पनि थाहा छैन ।

पूर्वएअर कमोडोर आदिल सुल्तानले बीबीसीलाई बताएअनुसार विश्वमा अहिलेसम्म त्यस्तो कुनै पनि प्रतिरक्षा प्रणाली विकास गरिएको छैन, जसले पूर्ण सुरक्षा प्रदान गर्दछ, विशेषगरी पाकिस्तान र भारतजस्ता देशहरूले सीमा साझा गरेको र केही ठाउँहरूमा दूरी केही मिटर मात्र भएको अवस्था छ ।

उनले भने, “हावाबाट जमिनमा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्र आक्रमणलाई १०० प्रतिशत रोक्न असम्भव छ । कुनै पनि रक्षा प्रणालीको एकै समयमा फरक दिशाबाट आउने क्षेप्यास्त्रहरूलाई रोक्न सक्ने क्षमताको सीमा हुन्छ ।”

आधुनिक प्रतिरक्षा प्रणालीहरू धेरै प्रभावकारी भए तापनि २,५०० किलोमिटरभन्दा लामो पूर्वी सीमामा यस्तो प्रतिरक्षा प्रणाली स्थापना गर्न सम्भव छैन, जसले गर्दा त्यहाँ कुनै पनि क्षेप्यास्त्र प्रवेश गर्न सक्दैन भन्ने कुरा १०० प्रतिशत निश्चित हुने उनको भनाइ छ ।

सुल्तानका अनुसार त्यसो गर्न अर्बौं डलर आवश्यक पर्नेछ र सीमा नजिकको कारणले गर्दा यो धेरै प्रभावकारी हुनेछैन ।

हावाबाट सतहमा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्र रोक्न किन गाह्रो ?

इकरामुल्लाह भट्टीले भने, “भारतले यी क्षेप्यास्त्रहरू हावाबाट जमिनमा प्रहार गरेको हुनसक्छ र यदि हामी हावाबाट जमिनमा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्रहरूको कुरा गर्छौं भने तिनीहरू आजकल धेरै आधुनिक भइसकेका छन् । तिनीहरूको गति धेरै उच्च भएको छ, म्याक ३ (३,६७५ किमी/घण्टा) देखि म्याक ९ (११,०२५ किमी/घण्टा) सम्म र अमेरिका, रुस वा चीनलगायत कुनै पनि देशसँग यस्तो उच्च गतिको मिसाइललाई रोक्न सक्ने क्षमता छैन ।”

भट्टीले थपे, “हावाबाट प्रहार गरिएका क्षेप्यास्त्रहरूलाई रोक्ने अर्को कठिनाइ भनेको तिनीहरूको उडान अवधि धेरै छोटो हुनु र प्रतिक्रिया दिन धेरै सीमित समय हुनु हो, जबकि यसको विपरीत जमिनबाट जमिनमा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्रहरूलाई रोक्न सकिन्छ किनभने तिनीहरूको उडान अवधि लामो हुन्छ ।”

पाकिस्तानी वायुसेनाका पूर्व एअर कमोडोर आदिल सुल्तानले भने, “संसारको कुनै पनि रक्षा प्रणालीले भौगोलिक रूपमा जोडिएका प्रतिद्वन्द्वी देशहरूबाट हुने आक्रमणलाई १०० प्रतिशत रोक्न सक्दैन ।”

यद्यपि, उनले यसले घाटा कम गर्न सक्ने बताए । सुल्तानले भने, “यस्तो प्रतिरक्षा प्रणालीमा आक्रमण कस्तो हुन्छ भनेर जान्नु पनि महत्त्वपूर्ण छ । यदि एकै समयमा फरक-फरक दिशाबाट हावाबाट जमिनमा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्रहरू प्रहार गरिएमा, राडारमा तिनीहरूलाई पहिचान गर्न र तुरुन्तै प्रतिक्रिया दिन अलि गाह्रो हुन्छ ।”

एअर कमोडोर आदिल सुल्तानले लडाकु विमानहरूसँगको हवाई लडाइँको अवस्था धेरै फरक रहेको बताए ।

“जमिनबाट हावा वा जमिनबाट जमिन प्रतिरक्षा प्रणालीमा तपाईंलाई यी क्षेप्यास्त्रहरूको क्षमता, तिनीहरूको सम्भावित प्रक्षेपण स्थान र सम्भावित प्रक्षेपणहरू थाहा छ । तर हवाई युद्धमा, हामीलाई थाहा छैन कि कहाँबाट के प्रहार गर्न सकिन्छ र तपाईंले आफूलाई सबै पक्षबाट सुरक्षित राख्नुपर्छ,” उनले भने ।

–बीबीसी हिन्दीबाट