इरानमा सत्ता परिवर्तनको चर्चा, यसअघिको परिवर्तनमा पश्चिमाहरूको भूमिका के छ ?

एजेन्सी । इजरायल र इरानबीचको सैन्य द्वन्द्व तीव्र हुँदै जाँदा, संयुक्त राज्य अमेरिकाका राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले इरानी सर्वोच्च नेता आयातोल्लाह अली खामेनीलाई अमेरिकी सेनाको लागि ‘सजिलो निशाना’ भएको धम्की दिएका छन् ।

‘हामीले उनलाई अहिलेलाई (मार्ने!) छैनौँ, कम्तीमा अहिले त होइन … हाम्रो धैर्यता कम हुँदैछ,’ ट्रम्पले मंगलबार ट्रुथ सामाजिक सञ्जालमा लेखेका थिए । ट्रम्प प्रशासनले इरानविरुद्ध इजरायलको अभियानलाई समर्थन गर्न अमेरिकी विमान र हतियार प्रयोग गर्ने कि नगर्ने भनेर विचार गरिरहँदा, उनको ‘मेक अमेरिका ग्रेट अगेन’ वा MAGA आन्दोलनमा दरारहरू देखा पर्न थालेका छन् ।

टिप्पणीकार टकर कार्लसन र ट्रम्पका एक समयका सल्लाहकार स्टिभ ब्यानन, अन्य समर्थकहरूसहित,ले इरानविरुद्धको सैन्य कारबाहीको आधारभूत उद्देश्य शासन परिवर्तन भएको तर्क गरेका छन्, न कि केवल तेहरानको आणविक कार्यक्रमलाई नष्ट गर्नु । ब्याननको पोडकास्ट, वॉर रूम,मा देखा पर्दा कार्लसनले उनलाई भने, ‘तिमी मलाई इरानी जनता मेरो शत्रु हो भनेर विश्वास गराउन सक्दैनौ । यो ओरवेल हो, यार । तिमी मलाई कसलाई घृणा गर्नुपर्छ भनेर भन्न सक्दैनौ ।’

पश्चिममा, इरानका वर्तमान शासकहरूको आलोचकहरूले प्रायः आफ्नो विरोधलाई इस्लामिक गणतन्त्रको धार्मिक रूढिवादले आकार दिएको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । तर, पश्चिमको इरानमा शासन परिवर्तनको इतिहास १९७९ को आयातोल्लाह रुहोल्लाह खोमेनीको नेतृत्वमा भएको क्रान्तिभन्दा धेरै अघिको छ ।

त्यसोभए, के इजरायलले इरानमा शासन परिवर्तनको माग गरिरहेको छ? के अमेरिकाले त्यसलाई समर्थन गरिरहेको छ? र पश्चिमले इरानमा आफूलाई मनपर्ने शासनहरू जबरजस्ती लाद्ने प्रयासको इतिहास के हो? इजरायलको ‘अपरेसन राइजिंग लायन’ पछाडि के छ?

शुक्रबार इरानमाथि आक्रमण सुरु गरेपछि, इजरायली प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहूले अंग्रेजी भिडियोमा इरानीहरूलाई सम्बोधन गर्दै भने कि उनले सैन्य अपरेसनले ‘तपाईंको स्वतन्त्रताको लागि बाटो खोल्ने’ आशा गरेका छन् । इरानको इस्लामिक शासनको आणविक र ब्यालिस्टिक मिसाइल खतरालाई नाकाम पार्नु इजरायलको आक्रमणको उद्देश्य भएको संकेतसहित, नेतान्याहूले थपे, ‘इजरायली अभियानले शासन परिवर्तन निम्त्याउन पनि सक्छ ।’

‘अपरेसन राइजिंग लायन’ नाम दिइएको इजरायली सैन्य आक्रमण पनि प्रतीकात्मकताले भरिपूर्ण छ । सूर्यको पृष्ठभूमिमा सिंह, शताब्दी पुरानो फारसी साम्राज्यहरूको महत्वपूर्ण प्रतीक हो । तलवार समाएको सिंह, १९ औं शताब्दीको अन्त्यदेखि १९७९ सम्म इरानमा शासन गरेको पहलवि वंशको झण्डाको हिस्सा थियो ।

‘इरानी जनताले [झण्डा] र यसको ऐतिहासिक विरासत वरपर एकजुट हुने र दुष्ट र दमनकारी शासनबाट स्वतन्त्रताका लागि उभिने समय आयो,’ नेतान्याहूले शुक्रबार भने । जुन १७ मा, इजरायलको फारसी भाषाको सामाजिक सञ्जालमा इस्लामिक गणतन्त्रका प्रतीकहरू भएको आधुनिक इरानी झण्डालाई तलवारले छेद्ने सिंहको छवि पोस्ट गरियो ।

यो पोस्टलाई धेरैले क्रान्तिपूर्वको इरानप्रति उदासीनता जगाउन र इरानीहरूलाई प्रतिरोधतर्फ धकेल्ने प्रयासको रूपमा हेरियो । तर,  कतारको नर्थवेस्टर्न युनिभर्सिटीमा मिडिया विश्लेषणका सहायक प्रोफेसर मार्क ओवेन जोन्सले अल जजीरालाई भने, ‘इजरायली नेताले सिंहको महत्वको बारेमा बोलेर इरानीहरू प्रभावित हुन्छन् भन्ने अपेक्षा गर्नु भोलापन हुन्छ ।’

जोन्सले भने कि इजरायलको सिंह सन्देश पनि यसको घरेलु  जनतालाई लक्षित छ । ‘इजरायल [जमिन कब्जा गर्ने] सिंह बन्दै छ । र, इजरायलले आफूलाई आफ्नो ऐतिहासिक छविमा सिंहको रूपमा चित्रण गरेको छ,’ उनले भने ।

‘इजरायलले यो भावना सिर्जना गर्न खोजिरहेको छ कि, यो केवल रणनीतिक युद्ध होइन, तर यो इजरायलको पहिचान र यहूदीहरूका लागि यो बाइबलीय मातृभूमिको दीर्घकालीन कथासँग जोडिएको छ,’ जोन्सले थपे ।

यद्यपि, यदि इजरायली सरकारले इरानीहरूलाई शासनविरुद्ध उठ्न चाहन्छ भने, त्याे सजिलो नहुने उनले बताए । जोन्सले भने, ‘फारसी ऐतिहासिक छविमा फर्कनु वास्तवमा प्रभावकारी हुँदैन, विशेष गरी जब तपाईं इरानीहरू हुनुहुन्छ ।’

ट्रम्पले खामेनीको बारेमा के भने?

ट्रम्पले औपचारिक रूपमा तेहरानमा शासन परिवर्तनको माग नगरे पनि, उनले प्रभावकारी रूपमा धम्की दिएका छन्- अमेरिकाले इरानको शीर्ष नेतालाई चाहेमा हत्या गर्न सक्छ ।

बुधबार, ह्वाइट हाउसको लनमा उभिएर ट्रम्पले ‘बिना शर्त आत्मसमर्पण’ को माग दोहोर्‍याए । ‘बिना शर्त आत्मसमर्पण: यसको मतलब मलाई पर्याप्त भयो । ठीक छ ? मलाई पर्याप्त भयो । म हार मान्छु । अब हुँदैन । त्यसपछि हामी त्यहाँ जताततै रहेको सबै आणविक सामग्री उडाइदिन्छौं,’ अमेरिकी राष्ट्रपतिले भने, ‘४० वर्षदेखि, उनीहरूले भन्दै आएका छन्: अमेरिकालाई मृत्यु! इजरायललाई मृत्यु! उनीहरूलाई मन नपर्ने अरूलाई मृत्यु! उनीहरू धम्की दिने स्कूलका बच्चाहरू थिए, र अब उनीहरू धम्की दिने होइनन् ।’

उनले निष्कर्ष निकाले: ‘हामी युद्धविराम खोजिरहेका छैनौं । हामी पूर्ण र पूर्णविजय खोजिरहेका छौं । तपाईंलाई विजय के हो थाहा छ? कुनै आणविक हतियार छैन ।’

पश्चिमले पहिले इरानमा शासन परिवर्तन गरेको छ ?

अमेरिका र यसका सहयोगीहरूका लागि, इरानमा ‘पूर्ण र पूर्णविजय’ विगतमा पूर्ण शासन परिवर्तनमा समावेश थियो ।

१९५३ मा, इरानको इस्लामिक क्रान्तिभन्दा दुई दशकअघि, सीआईए र बेलायती जासुसी एजेन्सी MI6 ले इरानका प्रजातान्त्रिक रूपमा निर्वाचित प्रधानमन्त्री मोहम्मद मोसादेकलाई सत्ताच्युत गर्ने योजना बनाए ।

मोसादेकले इरानको तेल उद्योगलाई राष्ट्रियकरण गर्ने कदम चालेका थिए, जुन पहिले बेलायती स्वामित्वको एंग्लो-इरानियन आयल कम्पनी (अहिले बीपी) को नियन्त्रणमा थियो । यो कदम इरानमा अत्यधिक लोकप्रिय थियो । तर, पश्चिमी देशहरूलाई रिस उठायो । त्यसै समयमा, वासिङ्टनमा शीत युद्धको पागलपन चरममा थियो, र अमेरिकी अधिकारीहरूले मोसादेकको सरकार सोभियत संघतिर ढल्कन सक्छ भन्ने डर माने ।

संयुक्त राज्य र संयुक्त अधिराज्यले संयुक्त रूपमा एक गोप्य अपरेसन – ‘अपरेसन अजाक्स’ – सुरु गरेर मोसादेकलाई हटाए ।

यो योजनामा विरोध प्रदर्शनका लागि वित्त पोषण, स्थानीय अखबारहरूमा प्रचार प्रसार र इरानका शाह, मोहम्मद रजा पहलविप्रति वफादार सैन्य अधिकारीहरूलाई समर्थन समावेश थियो । अगस्त १९, १९५३ मा, मोसादेकलाई सत्ताबाट हटाइयो । इरानबाट छोटो समयका लागि भागेका शाह फर्किए र अमेरिकी समर्थनमा सत्ता सुदृढ गरे ।

इरानभित्र र व्यापक ग्लोबल साउथमा, यो कू एक महत्त्वपूर्ण मोडको रूपमा हेरिन्छ, जसले पश्चिम तेल र प्रभाव नियन्त्रणमा बढी चासो राख्छ, प्रजातन्त्र समर्थन गर्नुभन्दा भन्ने धारणालाई बलियो बनायो ।

त्यसपछि के भयो ?

१९५३ पछि, शाहले अमेरिकाको कट्टर सहयोगीको रूपमा – र साथै बढ्दो दमनकारी राजाको रूपमा – इरानमा शासन गरे ।

शाहले व्हाइट रिभोल्युसन नामक  एजेन्डा सुरु गरे, शिक्षा र पूर्वाधार विस्तार गरे, र धर्मनिरपेक्ष सुधारहरू गरे । यद्यपि, उनको गुप्त प्रहरी SAVAK द्वारा राजनीतिक असहमति क्रूरतापूर्वक दबाइयो ।

स्वेच्छाचारी गिरफ्तारी, सेन्सरसिप, र यातना सामान्य भए । असमानता बढ्यो, र पश्चिम – विशेष गरी अमेरिका – सँग उनको गठबन्धनले धार्मिक स्थापना र जनसंख्याको बढ्दो हिस्सालाई टाढा बनायो ।

१९७० को दशकको अन्त्यमा, सार्वजनिक असन्तुष्टि उबलने बिन्दुमा पुग्यो । देशभरि शाह हटाउन माग गर्दै विशाल प्रदर्शनहरू भड्किए । जनवरी १९७९ मा, भारी विरोधको सामना गर्दै, उनी इरानबाट भागे ।

आयातोल्लाह रुहोल्लाह खोमेनी निर्वासनबाट फर्किएर इस्लामिक क्रान्तिको नेतृत्व गरे । राजतन्त्र ढल्यो, र इस्लामिक गणतन्त्र इरानको जन्म भयो । खोमेनीको १९८९ मा लामो रोग र अन्ततः हृदय विफलतापछि मृत्यु भयो । १९८१ देखि १९८९ सम्म इरानको राष्ट्रपतिका रूपमा सेवा गरेका अली खामेनीले उनको उत्तराधिकारी बने ।

खामेनी ४ जुन १९८९ देखि इरानको दोस्रो – र वर्तमान – सर्वोच्च नेता बने ।

इजरायली आक्रमणपछिको आफ्नो पहिलो टेलिभिजन सम्बोधनमा, खामेनीले बुधबार ट्रम्पको ‘बिना शर्त आत्मसमर्पण’ को मागलाई उल्लेख गर्दै यो ‘अस्वीकार्य’ र ‘अहंकारी’ भएको बताए । ‘यो राष्ट्रले कहिल्यै आत्मसमर्पण गर्दैन,’ खामेनीले भने । ‘अमेरिकाले थाहा पाउनुपर्छ कि कुनै पनि सैन्य हस्तक्षेपले निश्चित रूपमा अपूरणीय क्षति निम्त्याउनेछ ।’

यसमा, ट्रम्पले पछि ह्वाइट हाउसको लनमा भने, ‘म भन्छु, शुभकामना ।’ अल जजीराबाट