काठमाडौं । बृहत् विद्यार्थी आन्दोलनपछि बंगलादेशकी प्रधानमन्त्री शेख हसिना पदबाट राजीनामा दिँदै सैन्य विमान चढेर भारत भागेको करिब साढे दुई महिना भइसकेको छ । त्यसयता उनी सार्वजनिक रूपमा देखिएकी छैनन् ।

सामाजिक सञ्जालमा समेत उनको एउटा पनि तस्वीर आएको छैन । उनको फोन वार्तालापका केही अडियो बाहिर आए पनि हसिनाकै आवाज हो भन्ने कुनै प्रमाण फेला परेका छैनन् ।

भारत सरकारका कुनै पनि प्रवक्ता वा मन्त्रीले अहिलेसम्म हसिना वा उनकी बहिनी शेख रिहाना दिल्ली पुगेपछि कहाँ र कसरी छन् भन्ने बारेमा एक शब्द पनि बोलेका छैनन् । पत्रकार सम्मेलन वा अन्तर्वार्तामा समेत यसबारे कसैले टिप्पणी गरेका छैनन् ।

अब अक्टोबर १७ गते साँझ भारत सरकारले औपचारिक रूपमा उनी अझै भारतमै रहेको बताएको छ । बीबीसी बंगलाले गत हप्ता शेख हसिना युएई वा मध्यपूर्वको कुनै पनि देश जाने समाचार पूर्णतया आधारहीन रहेको बताएको थियो । अहिले भारत सरकारले पनि यसको आधिकारिक पुष्टि गरेको छ ।

हसिनाको भारत बसाइको विषयमा केन्द्र सरकारले पूर्ण गोप्य राखेको कुरा सत्य हो । तर, उनीहरूलाई कति दिन भारतमा राख्ने भन्ने कुरा सरकारले स्पष्ट गरेको छैन ।

आफ्नो व्यक्तिगत विचार व्यक्त गर्दै दिल्लीको साउथ ब्लकका एक शीर्ष अधिकारी भन्छन्, “यसका लागि लामो यात्रा हुनेछ । सरकार विस्तारै वास्तविकताको लागि तयार हुँदैछ कि शेख हसिनालाई लामो यात्राको सामना गर्नुपर्नेछसम्म भारतमा बस्न दिइनेछ ।”

त्यसोभए जसरी तिब्बती धार्मिक नेता दलाई लामा र अफगानिस्तानका राष्ट्रपति मोहम्मद नजिबुल्लाह र उनीहरूका परिवारलाई विगतमा राजनीतिक शरण दिइएको थियो, के शेख हसिनाको मामलामा पनि त्यस्तै विचार भइरहेको छ ?

यस प्रश्नको जवाफ खोज्न बीबीसी बंगलाले सरकारका विभिन्न तह र विभिन्न मन्त्रालयमा कार्यरत अधिकारीहरूसँग कुराकानी गरेको छ । त्यसको आधारमा प्राप्त जवाफ लगभग निम्नानुसार छ ।

‘पाहुना, तर…’

भारतको नजरमा शेख हसिना अहिले ‘पाहुना तर, बाध्यतामा’ छिन् । अर्थात् उनी विशेष परिस्थितिमा भारत आउन बाध्य भएकी देशकी सम्मानित अतिथि हुन् ।

आफ्नो देशको सुरक्षा खतराका कारण उनी भारत आएकी हुन् भन्ने कुरा भारत सरकारलाई राम्ररी थाहा छ ।

अब यो पाहुनाको हैसियतका आधारमा उनलाई लामो समयसम्म राख्न सकिन्छ । भारत सरकारलाई यसमा कुनै समस्या छैन । देशको पुरानो मित्र र पाहुनाका रूपमा सबै सम्मान र सुविधा पाउनेछन् ।

हाल भारतको शेख हसिनालाई राजनीतिक शरण दिने कुनै योजना छैन । सबैभन्दा ठूलो कुरा के हो भने हसिना आफैँले राजनीतिक शरणका लागि आवेदन दिएकी छैनन् ।

तर, भारत सरकारलाई थाहा छ कि भविष्यमा यस्तो प्रस्ताव आएमा यस विषयमा सबै राजनीतिक दल सहमत हुनेछन् र हसिनालाई राजनीतिक शरण दिने विषयमा राजनीतिक सहमति बनाउन कुनै समस्या नहोस् ।

अहिले यस्तो देखिन्छ कि भारत शेख हसिनालाई पाहुनाको रूपमा राख्न चाहन्छ तर, उनलाई शरण दिन चाहँदैन । के यो अवस्था भविष्यमा परिवर्तन हुन सक्छ ?

भारतमा शेख हसिना : के थाहा छ र के छैन ?

अक्टोबर १७ मा दिल्लीमा विदेश मन्त्रालयको नियमित साप्ताहिक ब्रिफिङमा प्रवक्ता रणधीर जैसवालले भने, “बंगलादेशका पूर्वप्रधानमन्त्रीको भारतमा बसाइको बारेमा तपाईं सबैलाई थाहा छ । सुरक्षाको कारणले गर्दा छोटो समयमै यहाँ आउनुपर्‍यो ।”

हसिना अहिले पनि भारतमा नै बसिरहेकी छिन् भन्ने उनको भनाइबाट स्पष्ट हुन्छ तर, यसका बाबजुद पनि हसिनासँग सम्बन्धित धेरै प्रश्नको जवाफ भेटिएको छैन ।

यहाँ प्रश्न उठ्छ कि पछिल्लो साढे दुई महिनामा शेख हसिनाका गतिविधिका बारेमा कतिलाई पक्कै थाहा छ र कुन गतिविधिलाई अड्कलबाजी वा हल्ला मात्रै भन्न सकिन्छ ।

बीबीसी बंगलाले के पत्ता लगायो ?

• शेख हसिना भारतमै छिन्, मध्यपूर्वको कुनै पनि देशमा गएकी छैनन् । भारत छोडेको खबर निराधार छ ।
• अगस्ट ५ मा हिन्डन एयरबेस पुगेको २-३ दिनपछि मात्रै अर्को ठाउँमा सारियो ।
• रिपोर्टका अनुसार भारतले शेख हसिनालाई ट्राभल डकुमेन्ट (टीडी) उपलब्ध गराएको छ ताकि उनी आवश्यक परे कुनै पनि तेस्रो देशमा जान सकून् । भारतले यसको पुष्टि वा खण्डन गरेको छैन ।
• सरकारले शेख हसिनाको भारतमा उपस्थिति पुष्टि गरिसकेको छ तर, उनी दिल्लीमा छन् वा छैनन् भन्ने स्पष्ट छैन । शेख हसिना कहाँ हुन सक्छिन् भन्ने बारेमा दुई किसिमको अड्कलबाजी भइरहेको छ ।
• पहिलो, उनी विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको क्षेत्रीय निर्देशकको रूपमा काम गर्ने उनकी छोरी साइमा वाजिदको घरमा बसिरहेकी छिन् ।
• दोस्रो, उनी उत्तर प्रदेशको मेरठ वा दिल्ली नजिकै हरियाणाको मानेसरमा अर्धसैनिक बलको गेस्ट हाउस वा सेफ हाउसमा बस्छिन् ।
• बीबीसी बंगलाले थाहा पाएको छ कि पहिलो अनुमानको कुनै आधार छैन तर, दोस्रो सत्य हुन सक्छ ।
• शेख हसिनालाई कडा सुरक्षामा राखिएको भन्नु उचित हुनेछ । तर, उनी घरमै थुनिएको कुरा सही होइन ।
• शेख हसिनाको व्यक्तिगत फोन वर्क अर्डरमा छ र अमेरिका र दिल्लीमा बस्ने छोरा र छोरीसँग उनको नियमित सम्पर्क छ भन्ने कुराको समर्थनमा तर्क गर्न सकिन्छ ।
• उनको पार्टी अवामी लिगका धेरै नेताहरूले पनि हसिनासँग व्यक्तिगत मोबाइलमा कुरा गरेका छन् ।
• जुन परिस्थितिमा शेख हसिना भारत आउनुपर्‍यो, कुनै पनि पाहुनाले ‘डि-ब्रिफिङ सेसन’ बाट गुज्रनुपर्छ र हसिना पनि यसबाट अछुतो छैनन् ।

बीबीसी बंगलालाई उच्च सुरक्षा अधिकारीहरूले भारतले उनीहरूबाट के अपेक्षा राखेको छ भनेर उनीहरूलाई जानकारी दिएको ठोस जानकारी प्राप्त भएको छ ।

यसको मतलब उनीहरूलाई के भन्नुपर्छ र के भन्नु हुँदैन भन्नेबारे जानकारी दिइएको छ । साथै उनीसँगको कुराकानीका आधारमा केही टिपोट पनि लिइएको छ ।

दिल्लीमा भर्खरै सम्पन्न दुर्गा पूजा पण्डलहरूमा बंगालीहरूको सबैभन्दा ठूलो प्रश्न यो थियो कि शेख हसिनाले यस मौसममा बंगलादेशबाट हिल्सा खान पाइनन् ? तर उनको बारेमा उठ्ने अन्य धेरै प्रश्नहरू जस्तै यो प्रश्नको जवाफ पनि रहस्यको तहमा बेरिएको छ ।

निमन्त्रणा नगरिएको अतिथि 

हिन्दीमा एउटा भनाइ छ— ‘बिन बुलाया मेहमान’ अर्थात् ‘पाहुना, जो बिना निम्तो तपाईंको घर पुग्छन्’ ।

भारतीय विदेश मन्त्रालयका एक उच्च अधिकारीले बीबीसी बंगलालाई भने, “शेख हसिनालाई निमन्त्रणा नगरी दिल्ली आउनु परेको हुनसक्छ तर, उहाँ हाम्रो पाहुना हुनुहुन्छ भन्नेमा कुनै शङ्का छैन ।”

यस्तो अवस्थामा भारतले आफ्नो आतिथ्यतामा कुनै कसर छोड्न सक्दैन ।

पूर्वभारतीय राजदूत अजय बिसारियाले पनि शेख हसिनालाई दिल्लीमा बस्न दिनु भारतका लागि निकै संवेदनशील मुद्दा हुनसक्ने बताउँछन् । तर, इमानदारीपूर्वक भन्नुपर्दा उनलाई उचित सम्मानका साथ राख्नुबाहेक भारतसँग अर्को विकल्प छैन ।

यस सङ्कटको घडीमा भारतले हसिनाको साथमा उभिनुपर्नेमा देशको कूटनीतिक समुदाय वा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध विज्ञहरूबीच सहमति छ । यसो गरिएन भने भविष्यमा दक्षिण एसियाका कुनै पनि नेता वा कुनै छिमेकी राष्ट्र भारतको मित्रतामा भर पर्न सक्ने छैनन् ।

यो पुरानो मित्रताको सम्मान जोगाउने सबैभन्दा सम्मानजनक उपाय भनेको शेख हसिनालाई आवश्यक परेसम्म राष्ट्रिय अतिथिको रूपमा भारतमा राख्नु हो ।

दिल्लीस्थित थिंक ट्याङ्क (आईडीएसए)की वरिष्ठ फेलो स्मृति पटनायकले सन् १९७५ मा शेख मुजिबको हत्यापछि शेख हसिनाले आफ्नो परिवारसँग भारतमा शरण लिएको बेला पनि प्राविधिक रूपमा उनलाई राजनीतिक शरण दिइएको नदिएको बताउँछिन् ।

त्यतिबेला पनि आफ्नो परिचय गोप्य राखेर राष्ट्रिय अतिथिका रूपमा राखिएको थियो । त्यसबेला तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले यो निर्णयलाई अनुमोदन गरेकी थिइन् । त्यो घटनाको झन्डै आधा शताब्दीपछि अहिलेको नरेन्द्र मोदी सरकारले पनि त्यही बाटो हिँड्ने सङ्केत गरिरहेको छ ।

तर, सन् १९७५ देखि १९८१ सम्म करिब छ वर्ष जसरी हसिना र उनको परिवारको पहिचान गोप्य राख्ने र मिडियाको ध्यानबाट टाढा राख्न सम्भव थियो, अहिलेको समयमा सम्भव छैन ।

तर, आतिथ्यताको चरित्रमा परिवर्तन भएपनि यो अझै पनि आतिथ्य हो । भारतको विचारमा यस कूटनीतिक समस्याको सबैभन्दा स्वीकार्य समाधान भनेको शेख हसिनालाई अतिथिको रूपमा यहाँ बस्न दिनु हो ।

तर, धेरै पर्यवेक्षकहरूले दिल्लीमा हसिनाको उपस्थिति भारत र बंगलादेशको नयाँ सरकारबीचको सम्बन्धमा बाधा हुनसक्ने विश्वास गर्छन् ।

लन्डन स्कूल अफ इकोनोमिक्सका प्रोफेसर र दक्षिण एसियाली राजनीतिका लेखक-अन्वेषक अविनाश पालीवालको विचारमा ‘यदि शेख हसिना भारतमा रहिन् भने यो दुई देशबीचको सम्बन्धमा सम्झौता तोड्ने होइन तर, द्विपक्षीय’ हुनेछ, कूटनीति यो जटिल हुनेछ ।’

उनी भन्छन्, “जसका विरुद्ध बंगलादेशमा आन्दोलन र कू भयो, उनीहरूले भारतमा शरण लिए भने दुई देशबीचको सम्बन्धमा असहजता पैदा हुन्छ र त्यसका लक्षणहरू देखिन थालेका छन् । वर्तमान जटिल अवस्थामा भारतले सार्वजनिक रूपमा यदि हामीले घोषणा गरेर हसिनालाई राजनैतिक शरण दिने बाटोमा अघि बढ्यौँ भने यसले कूटनीतिक उथलपुथल थपिनेछ ।”

भारतको विचारमा शेख हसिना अहिले जस्तो अवस्थामा छिन्, त्यही अवस्थामा रहनु राम्रो हुन्छ । अर्थात् देशको पाहुनाका रूपमा उनी जति दिन चाहन्छिन्, भारतमा बस्न सक्छिन्।

राजनीतिक शरणका पक्ष

यति हुँदाहुँदै पनि भविष्यमा भारतले हसिनालाई राजनीतिक शरण दिने विषयमा विचार गर्नुपर्ने हुनसक्छ ।

यसअघि भारतले तिब्बतका दलाई लामा, माल्दिभ्सका मोहम्मद नसिद वा अफगानिस्तानका मोहम्मद नजिबुल्लाह जस्ता धेरै विदेशी नेताहरूलाई राजनीतिक शरण दिएको छ ।

तर, शरण पाए पनि नजिबुल्लाह आफैँ भारत आउन सकेनन् । तर, उनकी श्रीमती र छोराछोरी लामो समय दिल्लीमा बसे ।

उच्च पदस्थ विदेशी नेतालाई शरण दिँदा संसद्‌मा घोषणा गर्नुपर्छ । यस विषयमा निर्णय गर्नुअघि विभिन्न राजनीतिक दलसँग छलफल भइरहेको छ । तर, त्यसो गर्नु अनिवार्य भने छैन ।

दलाई लामाको मामलामा तत्कालीन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरू आफैँले सन् १९५९ मा संसद्‌मा यस निर्णयको घोषणा गरेका थिए । त्यसको केही वर्षपछि विदेशमन्त्री आइके गुजरालले संसद्‌मा मोहम्मद नजिबुल्लाहको परिवारलाई राजनीतिक शरण दिएको जानकारी दिएका थिए ।

शेख हसिना सन् १९७५ र १९८१ को बीचमा भारतमा बस्दा प्राविधिक रूपमा शरणार्थी थिइनन् । जसका कारण संसद्‌मा यसको घोषणाको प्रश्न उठ्न सकेको छैन ।

तर, त्यतिबेला उनी स्वर्गीय शेख मुजिबकी छोरी मात्र थिइन् भने अहिले पूर्वप्रधानमन्त्री हुन् । स्वतन्त्र बंगलादेशको इतिहासमा हसिना झन्डै २१ वर्षदेखि प्रधानमन्त्री रहेकी छिन् ।

त्यस्ता राजनीतिक व्यक्तित्वलाई लामो समय भारतमा राख्नुपर्ने भएमा भविष्यमा ‘शरण’ दिने विषयमा केही पर्यवेक्षकको विश्वास छ । शेख हसिनालाई राजनीतिक शरण दिने मामिलामा एउटा ठूलो फाइदा यो हो कि भारतको कुनै पनि राजनीतिक दलले यस प्रस्तावको विरोध गर्दैन ।

सत्तारुढ भाजपा र विपक्षी कांग्रेस दुवैसँग हसिनाको सुमधुर सम्बन्ध छ । उनले नरेन्द्र मोदी वा गान्धी परिवारका सोनिया गान्धी र राहुल गान्धीसँग पनि ‘व्यक्तिगत सम्बन्ध’ विकास गरेका छन् ।

दिल्लीस्थित जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयका दक्षिण एसियाली अध्ययनका प्रोफेसर सञ्जय भारद्वाज भन्छन्, “हामीले सम्झनुपर्छ कि भारतका वामपन्थीहरूले पनि दलाई लामालाई शरण दिने निर्णयको विरोध गरेका थिए । उनी त्यतिबेला चीनसँग धेरै नजिक थिए ।”

तर, शेख हसिनालाई शरण दिने प्रस्ताव आएमा सबै पक्षले स्वागत गर्ने कुरा लगभग निश्चित छ । उनी भारतको परीक्षित र परीक्षित मित्र हुन् भन्नेमा देशमा आम सहमति छ ।

हसिनालाई राजनीतिक शरण दिएमा अर्को सुविधा हुनेछ कि त्यसको आधारमा मात्रै उनको सुपुर्दगी वा बंगलादेशलाई सुम्पने मागलाई अस्वीकार गर्न सकिन्छ ।

अर्थात् भारतले जसलाई राजनीतिक शरण दिएको छ, आफ्नै देशमा राजनीतिक प्रतिशोधको सिकार हुने डरले यो निर्णय गरिएको हो । त्यसैले उनलाई न्यायका लागि त्यो देशमा सुम्पने प्रश्न नै उठ्दैन ।

तर, यसको अर्को असुविधाजनक पक्ष के हो भने हसिनाले भारतमा राजनीतिक शरण पाएमा बंगलादेश सरकारसँगको भारतको सम्बन्धमा चिसोपन आउनेछ ।

बंगलादेशका जनताको एक वर्गमा पनि भारत विरोधी भावनालाई उक्साइनेछ । अहिले बंगलादेशमा भारतको लगानी र त्यहाँ सञ्चालित परियोजनाहरूमा यसको सेयर सयौं करोडको छ, त्यसैले दिल्लीले यो जोखिम लिन्छ कि गर्दैन, त्यो हेर्न बाँकी नै छ ।

पक्राउ पुर्जी

वर्तमान पृष्ठभूमिमा बंगलादेशको अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी न्यायाधिकरण (आईसीटी)ले अक्टोबर १७ मा ‘फरार’ शेख हसिनाविरुद्ध पक्राउ वारेन्ट जारी गरेको छ । बंगलादेश सरकारले पनि यो निर्देशन कार्यान्वयन गर्न तत्काल कदम चाल्ने बताएको छ ।

यदि यो वारेन्ट तोकिएको समयसीमा अर्थात् एक महिनाभित्र कार्यान्वयन गर्नुपर्‍यो भने बंगलादेश सरकारले छिट्टै शेख हसिनालाई हस्तान्तरण गर्न भारतसँग लिखित माग उठाउने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

तर, यसबारे सोध्दा भारत सरकारले सो दिन अर्थात् १७ अक्टोबरमा कुनै प्रतिक्रिया दिन अस्वीकार गरेको थियो । प्रवक्ता रणधीर जैसवालले भनेका थिए, “हामीले पनि त्यस्ता रिपोर्टहरू देखेका छौँ तर, अहिले हामीसँग यस विषयमा केही भन्नु छैन ।”

तर, दिल्लीका धेरै पूर्व कूटनीतिज्ञ र विश्लेषकहरूले यसअघि नै बीबीसी बंगलालाई भनेका छन्, “दुई देशबीचको सुपुर्दगी सन्धिअन्तर्गत शेख हसिनालाई फिर्ता पठाउने अनुरोध भएमा भारतले उनलाई कुनै पनि हालतमा फिर्ता पठाउने निश्चित छ । स्वीकार नगर्ने र आवश्यकताअनुसार हजारौं तर्क दिएर यो विषयलाई वर्षौँसम्म पेन्डिङ राख्छौँ ।”

औपचारिक रूपमा राजनीतिक शरण दिनु भनेको सुपुर्दगी अनुरोध अस्वीकार गर्ने एक मात्र तरिका होइन, अन्य धेरै तरिकाहरू छन् ।

सरल भाषामा भन्नुपर्दा शेख हसिनालाई भारतमा राष्ट्रिय अतिथिका रूपमा राखेर पनि सुपुर्दगीको अनुरोध अस्वीकार गर्न सकिन्छ ।

यसै कारणले दिल्लीका पर्यवेक्षकहरूले शेख हसिनालाई कुनै हैसियतका आधारमा राखिएको हो भन्ने महत्त्वपूर्ण नभएको बताउँछन्, महत्त्वपूर्ण कुरा यो हो कि भारत उनलाई लामो समयसम्म यहाँ राख्न तयार छ ।

ढाकामा भारतका पूर्व उच्चायुक्त रिवा गांगुली दास भन्छिन्, “ठूलो कुरा यो होइन कि उनी पाहुनाको रूपमा बस्छिन् वा आश्रय पाउँछिन् । उनीहरूलाई भारतमा उचित सम्मानका साथ राखिएको छ कि छैन भन्ने ठूलो कुरा हो ।”

उनले भने, “अङ्ग्रेजीमा एउटा भनाइ छ – A rose is a rose अर्थात् गुलाबलाई जुनसुकै नामले बोलाइयोस्, त्यो सधैँ गुलाब नै रहिरहन्छ । त्यसैगरी शेख हसिनाले भारतमा शरण लिएकी छिन् । वा अतिथिको रूपमा कसैले उनको वास्ता गर्दैनन्, उनी भारतको नजरमा शेख हसिना रहिरहन्छिन् ।”

सायद अहिलेको भारतमा हसिनाको अवस्थाको सबैभन्दा ठूलो सत्य यही हो ।

–बीबीसी हिन्दीबाट