पश्चिमाले तेल र शक्तिका लागि गिजोलेको मध्यपूर्व, १०४ वर्ष पुरानो निर्णयको नियति भोग्दै अरब क्षेत्र

शनिबार मध्यरातमा इजरायलले एकपछि अर्को गरी २० वटा इरानी लक्ष्यमा आक्रमण गरेको थियो । यो अक्टोबर १ मा इरानले इजरायलमा २०० क्षेप्यास्त्रसहितको आक्रमणको जवाफी हमला थियो । यता लेबनान र गाजामा पनि इजरायली आक्रमण जारी छ ।

करिब ३ घण्टासम्म चलेको आक्रमणमा १०० भन्दा बढी लडाकु विमान इरानको आकाशमा प्रवेश गरेका थिए । इजरायलले यसलाई ‘अपरेशन डे अफ रेग्रेट’ भनेको छ ।

तर, किन मध्यपूर्वमा कहिल्यै शान्ति हुँदैन, यहाँ विगत ३० वर्षदेखि प्रत्येक चार वर्षमा युद्ध लडिएको छ । यसको कारण बेलायतले १०४ वर्षअघि लिएको त्यो निर्णय हो, जसमा अरब राष्ट्रहरू विभाजित भएका थिए ।

विभाजनका परिणाम अहिले पनि अरब राष्ट्रले भोगिरहेका छन् । सन् १९२० को निर्णय र त्यसको परिणामको कथा …

३ सम्झौता – जसले बिगार्‍यो मध्यपूर्वको भाग्य

आजको मध्यपूर्व पहिलो विश्वयुद्ध अघि यस्तो थिएन । विश्वयुद्ध समाप्त हुनेबित्तिकै बेलायत र फ्रान्सले यस क्षेत्रलाई आफ्नो स्वार्थअनुसार बाँड्न थाले । विवादित सीमानाका कारण आजसम्म यी देश आपसमा लडिरहेका छन् ।

प्रथम विश्वयुद्ध अघि मध्यपूर्वको ठूलो भाग ओटोमन साम्राज्य (टर्की)द्वारा कब्जा गरिएको थियो । सन् १९१८ मा युद्ध समाप्त हुनुअघि नै बेलायत र फ्रान्सले मध्यपूर्वमा आफ्नो दाबी बलियो बनाएका थिए । मध्यपूर्वको नयाँ नक्सा बनाउन युरोपमा तीनवटा महत्वपूर्ण सम्झौता भएका छन् ।

१. साइक्स-पिकोट सम्झौता – ३ जनवरी १९१६ मा ब्रिटिश कूटनीतिज्ञ मार्क साइक्स र फ्रान्सेली कूटनीतिज्ञ फ्रान्सिस जर्ज पिकोटबीच एक गोप्य बैठक भयो । युद्धपछि अरब देशहरूमा प्रत्येक साथी सदस्यले भाग पाउने निर्णय गरियो । एन्टोलिया (टर्की), सिरिया र लेबनानको एक भाग फ्रान्सको अधीनमा रहने निर्णय गरियो ।

योसँगै बेलायतले मध्यपूर्वको दक्षिणी र दक्षिणपश्चिमी भाग अर्थात् इराक र साउदी अरेबिया पनि पाउने भयो । प्यालेस्टाइनलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रशासनको अधीनमा राखिएको थियो । यसबाहेक बाँकी क्षेत्र रुस र इटालीलाई दिने निर्णय भयो ।

बेलायती ब्रिगेडियर जनरल जर्ज म्याकडोनोगले यस सम्झौतामा भनेका थिए – मलाई लाग्छ कि हामी शिकारी जस्तै छौं ,जसले भालुलाई मार्न अघि यसको छाला विभाजित गर्‍यौँ । अब हामीले टर्की साम्राज्यलाई कसरी पराजित गर्ने भनेर सोच्नुपर्छ ।

२. ब्रिटिश साम्राज्य र हाशमाइट परिवारबीचको सम्झौता – १४ जुलाई १९१५ देखि १० मार्च १९१६ सम्म ब्रिटिश अफिसर सर हेनरी म्याकमोहन र साउदी अरेबियाको हाशमाइट परिवारका शरीफ हुसेन इब्न अली हाशिमीबीच एक सम्झौता भयो ।

उक्त सम्झौतामा हाशमाइटहरू ओटोमन अम्पायरविरूद्ध लड्ने निर्णय भयो । लडाइँमा विजयपछि तिनीहरूलाई ओटोमन साम्राज्यको भूमिको केही अंश दिइनेछ । यस सम्झौतामा सीमा विभाजन स्पष्ट गरिएको थिएन । तर, यो सम्झौता बेलायत र फ्रान्स बीचको सम्झौताको उल्लङ्घन थियो ।

३. बालफोर सम्झौता १९१७ – १९औं शताब्दीमा जियोनिस्ट आन्दोलन चरम सीमामा थियो । यस अन्तर्गत यहूदीहरूले छुट्टै देशको माग गरिरहेका थिए । यहूदी चिन्तक थिओडोर हर्जलले यहूदीहरूलाई धेरै ठाउँमा बसोबास गर्ने बारे सोचेका थिए तर, उनको लागि प्यालेस्टाइन सबैभन्दा उपयुक्त ठाउँ थियो । तिनीहरूले दाबी गरे कि यो यहूदीहरूको पुरानो जन्मभूमि हो । त्यहाँ केही यहूदीहरू पनि बस्थे । पहिलो विश्वयुद्धअघि नै यहूदीहरू प्यालेस्टाइनमा बसोबास गर्न थालेका थिए ।

यस अवधिमा बेलायतले यो माग पूरा गर्न यहूदीहरूलाई साथ दिएमा उनीहरूले युद्धमा समर्थन गर्ने महसुस गर्यो ।

नोभेम्बर २, १९१७ मा बेलायतका विदेश सचिव आर्थर जेम्स बालफोरले यहूदी संगठनलाई एक पत्र पठाए । यसले बेलायती सरकार प्यालेस्टाइनमा यहूदीका लागि छुट्टै मातृभूमि निर्माण गर्ने पक्षमा वाचा गरेको थियो ।

बेलायतले युद्ध जित्ने प्रतिज्ञा गर्यो तर, ती वाचाहरू कसरी पूरा हुन्छन् भन्ने स्पष्ट थिएन । नोभेम्बर १९१८ मा सहयोगी शक्तिहरूले जिते, तर युद्ध पछि प्रणाली बनाउन धेरै वर्ष लाग्यो ।

सन् १९२३ को लोहजन सन्धि

अन्ततः टर्की र सबै सहयोगी राष्ट्रहरू (बेलायत, फ्रान्स, इटाली, जापान, रोमानिया, सर्बिया र युगोस्लाभिया) बीच २४ जुलाई १९२३ मा स्विट्जरल्याण्डमा सम्झौता भयो । यसलाई लोहजनको सन्धि भनिन्छ । यो सम्झौताले आजको मध्यपूर्वको नक्साको जग बसायो । यद्यपि, यस सम्झौतामा धेरै जमिन विवाद र मतभेदहरूलाई बेवास्ता गरियो । जसका कारण मध्यपूर्वमा आजसम्म स्थायित्व आउन सकेको छैन ।

मध्य पूर्वको विभाजन र परिणामस्वरूप युद्ध 

इरान र टर्कीमा कुर्दहरूबीचको द्वन्द्व

मध्यपूर्वको विभाजनमा कुर्दहरूका लागि कुनै देश सिर्जना गरिएको थिएन । कुर्दहरू बसोबास गर्ने क्षेत्र टर्किए, इराक, इरान र सिरियाबीच विभाजित थियो, जबकि तिनीहरूको संस्कृति र भाषा ती देशहरूकोभन्दा फरक छ ।

कुर्दहरू यी क्षेत्रहरूमा अल्पसंख्यक बने र त्यसबेलादेखि नै छुट्टै देशको माग गर्दै आएका छन् । जसका कारण इरान र टर्कीमा धेरै पटक हिंसा भइसकेको छ ।

कुवेतको युद्ध

बेलायती बासिन्दाले कुवेतलाई छुट्टै देश बनाए, जुन पहिले इराकको हिस्सा थियो । यो विभाजन लगभग ६७ वर्ष पछि युद्धको कारण बन्यो । सन् १९९० मा इराकी तानाशाह सद्दाम हुसेनले कुवेतमाथि आक्रमण गरेका थिए ।

लेबनानी गृहयुद्ध

लोहजानको सन्धि अन्तर्गत, सिरिया विभाजित भयो र लेबनान नामको छुट्टै देश बन्यो । यो फ्रान्सेलीद्वारा कब्जा गरिएको थियो । लेबनानमा धेरैजसो इसाई बस्थे । यसका बाबजुद पनि फ्रान्सले केही मुस्लिम क्षेत्रहरू थपेर एउटा लेबनान सिर्जना गर्‍यो ।

जसका कारण शिया, सुन्नी र ईसाई गरी तीन प्रकारको जनसङ्ख्या भयो । यसले सन् १९७५ देखि १९९० सम्म लेबनानमा असन्तुलन र गृहयुद्ध सिर्जना गर्‍यो । अहिले फेरि यो बल्झिएको छ ।

प्यालेस्टाइनको युद्ध

बाल्फोर सम्झौता अन्तर्गत बेलायती सरकारले प्यालेस्टाइनमा यहूदीहरू बसाउन थाल्यो । सन् १९१९ देखि १९२३ सम्म करिब ३५ हजार यहुदी प्यालेस्टाइनमा बसोबास गरेका थिए । यहूदीहरूले छुट्टै देशको माग गर्न थाले । त्यसपछि प्यालेस्टाइनमा अरब मुस्लिम र यहूदीबीच मतभेद बढ्न थाल्यो ।

हिलेल कोहेनको पुस्तक जियोनिज्म इज ए ब्लेसिङ टु द अरब्सका अनुसार अरब लेखक मुसा काजिम अल हुसेनीले अगस्ट १९२१ मा विन्स्टन चर्चिललाई पत्र लेखेका थिए ।

यसमा भनिएको छ, “प्यालेस्टाइनमा बसोबास गर्ने यहूदीहरूले जग्गा र सम्पत्तिको मूल्य घटाउँदै छन् र एकै समयमा आर्थिक संकटलाई जन्म दिइरहेका छन् । के युरोपले अरबहरूले यस्तो छिमेकीसँग बस्ने र काम गर्ने अपेक्षा गर्न सक्छ ?”

बेलायतीहरूले प्यालेस्टिनीलाई बेवास्ता गरे । दुई समूहबीच तनाव बढेको छ । यहूदीहरूले आफ्नो सुरक्षाको लागि सेना बनाउन थाले । यो परियोजनालाई फलामको पर्खाल नाम दिइएको थियो ।

सन् १९४७ मा संयुक्त राष्ट्रसंघले प्यालेस्टाइनलाई दुई भागमा विभाजन गरेको थियो । एउटा भाग यहूदीहरूका लागि र अर्को प्यालेस्टिनीका लागि बनाइएको थियो । जेरूसेलमलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रशासनको अधिकार अन्तर्गत राखिएको थियो ।

यहुदीहरू संख्यामा कम थिए, तर उनीहरूलाई प्यालेस्टाइनको ६२ प्रतिशत भूभाग दिइयो । मे १४, १९४८ मा इजरायलले प्यालेस्टाइनमा आफूलाई सार्वभौम राज्य घोषणा गर्‍यो ।

इजरायल बनेपछि प्यालेस्टाइनमा ४ वटा ठूला युद्ध भएका छन् । यसरी, बेलायतको युद्धकालका वाचाले मध्यपूर्वमा विवाद सिर्जना गर्यो जुन आजसम्म जारी छ ।

शिया-सुन्नी विवाद र मध्य पूर्वको दुर्दशा

यमनमा धेरै वर्षदेखि द्वन्द्व चलिरहेको छ । यहाँ लगभग ६० प्रतिशत सुन्नी र ४० प्रतिशत शिया छन् । यो देश विगत केही वर्षदेखि अस्थिर छ । यहाँका अधिकांश क्षेत्र हुथी विद्रोहीको कब्जामा छन् । यसलाई इरानको समर्थन छ भने साउदी अरेबियाले यमन सरकारलाई समर्थन गर्दछ ।

सिरियामा पनि शिया-सुन्नी विवाद चलिरहेको छ, त्यहाँको बहुसंख्यक जनसंख्या सुन्नीको छ भने सरकार शियाहरूले चलाइरहेका छन् । जसका कारण विगत १२ वर्षदेखि त्यहाँ युद्ध चलिरहेको छ । संयुक्त राष्ट्रसंघको तथ्यांकअनुसार यस द्वन्द्वमा ५ लाखभन्दा बढीको ज्यान गएको छ भने ५० लाखभन्दा बढीले आफ्नो देश छोड्नु परेको छ ।

मध्यपूर्वमा तेलको लागि युद्ध

मध्यपूर्वको सिमानाका कारण विवाद चलिरहेको थियो । यहीबिचमा यी देशहरूमा तेलको भण्डार फेला पर्न थाल्यो । जसका कारण त्यहाँको समस्या झनै बढ्यो ।

हरेक देश र समूह यी तेल भण्डार कब्जा गर्न चाहन्थे । तेलले मध्यपूर्वमा नयाँ युद्ध सुरु गर्‍यो । अमेरिका र बेलायत जस्ता ठूला शक्तिहरूले पनि यी तेल भण्डारमा आफ्नो अधिकार चाहन्थे ।

सन् १९२७ मा इराक र साउदी अरेबियाको पूर्वी सिमानामा तेलको भण्डार फेला परेको थियो । एउटा विशेष कुरा यो थियो कि यी सबै क्षेत्रमा प्रायः शिया मुस्लिम बसोबास गर्दथे ।

सन् १९५६ मा सिरियामा पनि तेलको भण्डार फेला पर्यो । यस क्षेत्रमा कुर्दिश शिया समुदायको बसोबास थियो । संसारको तेल भण्डारको लगभग ५० प्रतिशत यहाँ थियो ।

त्यसैले विश्वका सबै महाशक्तिले यी क्षेत्रमा चासो देखाउन थाले । अमेरिका, रूस र बेलायतले यहाँ आफ्नो हस्तक्षेप बढाए ।

तेलको लागि इरानमा सरकार ढालियो – बेलायतले सन् १९७१ मा खाडी र मध्य पूर्वका देशलाई मुक्त गर्‍यो । त्यसपछि अमेरिकाले यी देशमा आफ्नो उपस्थिति विस्तार गर्न थाल्यो ।

इरानसँग पनि तेलको ठूलो भण्डार थियो, सन् १९५१ मा स्वतन्त्र भएपछि मोहम्मद मोसेदेकको सरकारले तेल उत्पादनलाई राष्ट्रियकरण गर्‍यो ।

यसले बेलायती कम्पनीहरूलाई नोक्सान पुर्‍यायो । आक्रोशित बेलायतले अमेरिकाको सहयोगमा त्यहाँ मोसाद्देकको सरकारलाई ध्वस्त पारेर रजा शाह पहलवीलाई कठपुतली सरकारका रुपमा खडा गरियो ।

कुवेतको तेलका लागि सद्दाम र अमेरिकाको युद्ध – इरानसँगको ८ वर्षको युद्धपछि इराकको अर्थतन्त्रलाई ठूलो धक्का लाग्यो । सद्दाम हुसेन यसलाई ट्रयाकमा ल्याउन चाहन्थे । यसका लागि उनले कुवेतको तेलमा नजर लगाए र सन् १९९० मा त्यहाँ आक्रमण गरे ।

सद्दामसँग त्यसबेला विश्वको तेल भण्डारको २५ प्रतिशत नियन्त्रण थियो । अमेरिकाले सन् १९९० मा इराकमा आक्रमण गरी कुवेतलाई स्वतन्त्र गराएर यस क्षेत्रमा आफ्नो सेना तैनाथ गर्‍यो ।

बेलायत र फ्रान्सले मध्यपूर्वलाई आ–आफ्नो स्वार्थ अनुसार विभाजन गरेर विवाद सुरु गरेका थिए । अहिले अमेरिकाको वर्चस्वका बाबजुद यो जारी छ ।

–दैनिक भास्करबाट