जोसे मुहिका : आफू गरिब रहे, उरुग्वेलाई धनी बनाए

काठमाडौं । “पेपे” भनेर चिनिने उरुग्वेका पूर्वराष्ट्रपति जोसे मुहिकाको ८९ वर्षको उमेरमा निधन भएको छ ।

सन् २०१० देखि २०१५ सम्म उरुग्वेमा शासन गर्ने ‘पूर्व छापामार’लाई उनको सरल जीवनशैलीका कारण विश्वको “सबैभन्दा गरिब राष्ट्रपति” भनेर चिनिन्थ्यो ।

वर्तमान राष्ट्रपति यामान्डु ओर्सीले मुहिकाको मृत्युको घोषणा गर्दै लेखेका छन्, “तपाईंले हामीलाई दिनुभएको सबै कुरा र तपाईंका जनताप्रति तपाईंको गहिरो प्रेमको लागि धन्यवाद ।”

राजनीतिज्ञको मृत्युको कारण खुलेको छैन, तर उनी आन्द्राको क्यान्सरबाट पीडित थिए ।

राष्ट्रपतिको रूपमा मुहिकाले गरेको सरल जीवनशैली, उपभोक्तावादको आलोचना र उनले प्रवर्द्धन गरेका सामाजिक सुधारहरूका कारण  उरुग्वे गाँजाको मनोरञ्जनात्मक प्रयोगलाई वैधानिकता दिने पहिलो देश बन्यो । मुहिका ल्याटिन अमेरिका र बाहिर एक प्रसिद्ध राजनीतिक व्यक्तित्व बने ।

केवल ३४ लाख जनसङ्ख्या भएको उरुग्वेको राष्ट्रपतिका रुपमा उनको विश्वव्यापी लोकप्रियता असामान्य छ, जहाँ उनको विरासतले केही विवाद पनि उत्पन्न गरेको छ । वास्तवमा धेरैले मुहिकालाई राजनीतिक वर्ग बाहिरको व्यक्तिको रूपमा हेर्ने झुकाव राखे पनि त्यस्तो थिएन ।

उनले भन्थे, “राजनीति साथै पुस्तकहरू र जग्गाको काम गर्ने लगाव आमाबाट मलाई सरेको हो ।” उनी राजधानी मोन्टेभिडियोको एक मध्यमवर्गीय घरमा हुर्काएका हुन् ।

युवावस्थामा मुहिका उरुग्वेको परम्परागत राजनीतिक शक्तिमध्ये एक नेशनल पार्टीको सदस्य थिए ।

१९६० को दशकमा मुहिकाले तुपामारोस राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलन (MLN-T) स्थापना गर्न मद्दत गरे, जुन एक वामपन्थी शहरी छापामार समूह थियो, जसले आक्रमण, अपहरण र मृत्युदण्ड दिने गर्दथ्यो, यद्यपि उनले सधैं आफूले कुनै हत्या नगरेको दाबी गर्थे ।

क्युबाली क्रान्ति र अन्तर्राष्ट्रिय समाजवादबाट प्रभावित भएर, MLN-T ले उरुग्वे सरकारविरुद्ध गुप्त प्रतिरोधको अभियान सुरु गर्‍यो, जुन त्यतिबेला संवैधानिक र लोकतान्त्रिक थियो, यद्यपि वामपन्थीहरूले यसलाई बढ्दो रूपमा अधिनायकवादी भएको आरोप लगाए ।

यस अवधिमा मुहिका चार पटक पक्राउ परे । तीमध्ये एकपट सन् १९७० मा उनलाई छ पटक गोली हानियो ।

उनी दुई पटक जेलबाट भागेका थिए, एकपटक १०५ अन्य MLN-T कैदीहरूसँग सुरुङ हुँदै । जुन उरुग्वेको जेल इतिहासको सबैभन्दा ठूलो भाग्ने घटनामध्ये एक हो ।

जब सन् १९७३ मा उरुग्वेली सेनाले विद्रोह गर्‍यो, उनीहरूले उनलाई “नौ बन्धकहरू”को समूहमा समावेश गरे, जसलाई उनीहरूले छापामारहरूले आक्रमण जारी राखेमा मार्ने धम्की दिए ।

१९७० र १९८० को दशकमा उनले जेलमा बिताएको १४ वर्षभन्दा बढी समयको अवधिमा उनलाई यातना दिइयो र धेरैजसो समय कठोर परिस्थिति र एक्लोपनमा बिताए, जबसम्म सन् १९८५ मा उरुग्वे प्रजातन्त्रमा फर्किएपछि उनी रिहा भएनन् ।

उनी भन्ने गर्थे, “जेलमा रहँदा प्रत्यक्ष रूपमा पागलपनको अनुभव गरेँ, भ्रमबाट पीडित भएँ र कमिलाहरूसँग कुरा पनि गरेँ ।”

उनी रिहा भएको दिन उनको सबैभन्दा खुशीको सम्झना थियो । मुहिका भन्थे – “यसको तुलनामा राष्ट्रपति बन्नु नगण्य थियो ।”

छापामारदेखि राष्ट्रपतिसम्म

आफ्नो रिहाइको केही वर्षपछि उनले देशको तल्लो सदन, प्रतिनिधि सभा र माथिल्लो सदन, क्रमशः सिनेटमा सांसदको रूपमा काम गरे ।

उरुग्वेको राष्ट्रपति बन्नु अघि सन् २००५ मा उनी वामपन्थी गठबन्धन फ्रेन्टे एम्प्लियोको पहिलो सरकारमा मन्त्री बने । त्यतिबेला उनी ७४ वर्षका थिए र बाँकी संसारलाई अझै पनि उनी अज्ञात थिए ।

उनको निर्वाचन ल्याटिन अमेरिकी वामपन्थीहरूका लागि महत्त्वपूर्ण क्षण थियो, जुन त्यतिबेला महादेशमा पहिले नै बलियो थियो ।

मुहिका ब्राजिलमा लुइस इनासियो लुला दा सिल्भा र भेनेजुएलामा ह्युगो चाभेजजस्ता अन्य वामपन्थी राष्ट्रपतिहरूसँगै नेता बने ।

यद्यपि, मुहिकाले आफ्नै तरिकाले शासन गरे । राजनीतिक टिप्पणीकारहरू भन्छन्, “धेरै अवसरहरूमा मुहिकाले व्यावहारिकता र साहस प्रदर्शन गरे ।”

उनको प्रशासनको समयमा एकदमै अनुकूल अन्तर्राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्यको बीचमा उरुग्वेको अर्थतन्त्र औसत वार्षिक ५.४ प्रतिशत दरले बढ्यो, गरिबी घट्यो र बेरोजगारी कम रह्यो । एक हिसाबले उनले देशलाई धनी नै बनाए ।

ती वर्षहरूमा संसद्‌ले पारित गरेका सामाजिक कानुनहरू जस्तै – गर्भपतनलाई वैधानिकता दिने, समलिङ्गी विवाहलाई मान्यता दिने र गाँजा बजारको राज्य नियमनका लागि उरुग्वेले विश्वव्यापी ध्यान आकर्षित गर्‍यो ।

पदमा रहँदा मुहिकाले राष्ट्रपति निवास (एउटा हवेली) मा सर्ने कुरा अस्वीकार गरे, जसरी संसारभरका राष्ट्र प्रमुखहरूले सामान्यतया गर्छन् ।

बरु, उनी आफ्नी श्रीमती – राजनीतिज्ञ र पूर्वछापामार लुसिया टोपोलान्स्कीसँग मोन्टेभिडियोको बाहिरी भागमा रहेको उनीहरूको सामान्य घरमा बसे, कुनै घरेलु कामदार र थोरै सुरक्षाबिना ।

यो तथ्यसँग मिलेर उनले सधैं अनौपचारिक लुगा लगाएका थिए, उनी प्रायः आफ्नो हल्का नीलो १९८७ को फक्सवागन बीटल चलाएको देखिन्थे र आफ्नो तलबको ठूलो हिस्सा दान गर्थे, जसले गर्दा केही मिडिया आउटलेटहरूले उनलाई “विश्वको सबैभन्दा गरिब राष्ट्रपति” भनेर सम्बोधन गरे ।

तर, मुहिकाले सधैं त्यो उपाधि अस्वीकार गर्थे – “तिनीहरू भन्छन् कि म सबैभन्दा गरिब राष्ट्रपति हुँ । होइन, म होइन,” उनले २०१२ मा आफ्नो घरमा दिएको अन्तर्वार्तामा मलाई भनेका थिए, “गरिब ती हुन् जो धेरै चाहन्छन् […] किनभने तिनीहरू अन्तहीन दौडमा छन् ।”

मुहिकाले सन् २००५ मा आफ्नी लामो समयदेखिकी साथी लुसिया टोपोलान्स्कीसँग विवाह गरेका थिए । लुसिया आफैं एक राजनीतिज्ञ र टुपामारोसकी पूर्व सदस्य थिइन् ।

मुहिकाले मितव्ययिताको प्रचार गरे तापनि उनको सरकारले सार्वजनिक खर्चमा उल्लेखनीय वृद्धि गर्‍यो, जसले गर्दा वित्तीय घाटा बढ्यो र उनका विपक्षीहरूले उनलाई बर्बादीको आरोप लगाए ।

आफ्नो प्रशासनको लागि शिक्षालाई उच्च प्राथमिकता दिने वाचा गरे तापनि उरुग्वेको शिक्षामा बढ्दो समस्याहरूलाई उल्टाउन असफल भएकोमा मुहिकाको पनि आलोचना भएको थियो ।

यद्यपि, यस क्षेत्रका अन्य नेताजस्तो नभई उनीमाथि कहिल्यै भ्रष्टाचार वा आफ्नो देशको लोकतन्त्रलाई कमजोर बनाएको आरोप लगाइएको थिएन ।

आफ्नो प्रशासनको अन्त्यसम्ममा मुहिकाको घरेलु लोकप्रियता उच्च थियो (लगभग ७० प्रतिशत) र उनी सिनेटरमा निर्वाचित भए, तर राष्ट्रपति पद त्यागेपछि उनले आफ्नो समयको केही भाग विश्व भ्रमणमा पनि बिताए ।

“त्यसो भए संसारको ध्यान के ले खिच्छ ? म एकदमै सानो, साधारण घरमा बस्छु र पुरानो कारमा घुम्छु ? त्यसो भए यो संसार पागल छ किनकि यो सामान्य कुरा देखेर छक्क पर्छ,” उनले कार्यालय छोड्नु अघि भनेका थिए ।

मुहिकाले सन् २०२० मा राजनीतिबाट सन्यास लिए, यद्यपि उनी उरुग्वेमा एक केन्द्रीय व्यक्तित्व रहिरहे ।

उनका राजनीतिक उत्तराधिकारी यामान्डु ओर्सी नोभेम्बर २०२४ मा उरुग्वेको राष्ट्रपति निर्वाचित भए र फ्रेन्टे एम्प्लियो भित्रको उनको समूहले देश प्रजातन्त्रमा फर्किएपछि सबैभन्दा धेरै संसदीय सिटहरू प्राप्त गर्‍यो ।

गत वर्ष मुहिकाले आफूलाई क्यान्सर भएको घोषणा गरे र उनको उमेर र मृत्युको असह्य निकटताको उल्लेख बढ्दै गयो । तर, उनले सधैं अन्तिम परिणामलाई नाटक बिना प्राकृतिक कुराको रूपमा स्वीकार गरे ।

गत वर्ष नोभेम्बरमा दिएको अन्तिम अन्तर्वार्तामा उनले भनेका थिए, “मृत्यु अपरिहार्य छ भन्ने कुरा सबैलाई थाहा छ । र सायद यो जीवनको नुन जस्तै हो ।”

मुहिकाको एक भनाइ प्रसिद्ध छ – “यदि तपाईं कम चीजहरूमा खुशी हुन सक्नुहुन्छ भने तपाईं साँच्चै स्वतन्त्र हुनुहुन्छ ।”

-बीबीसीबाट