रतन टाटा : सरलताको उदाहरण र दिखावाबाट टाढा रहने व्यक्ति

काठमाडौं । सन् १९९२ मा इन्डियन एअरलाइन्सका कर्मचारीहरूमाझ एउटा अचम्मको सर्वेक्षण गरिएको थियो ।

उनलाई सोधियो, दिल्लीबाट मुम्बईको उडानमा तपाईंलाई सबैभन्दा बढी प्रभावित गर्ने यात्रु को हुन् ? जसमा रतन टाटाले सबैभन्दा बढी भोट पाए ।

यसको कारण पत्ता लगाउने प्रयास गर्दा उनी एक्लै हिँड्ने भीआईपी भएको पाइएको थियो । झोला र फाइल बोक्न उनीसँगै कोही सहायक थिएनन् । विमान उड्ने बित्तिकै चुपचाप आफ्नो काम सुरु गर्थे । उसलाई थोरै चिनी भएको कालो कफी माग्ने बानी थियो ।

आफूले रोजेको कफी नपाएको भन्दै उनले उडान परिचरलाई कहिल्यै गाली गरेनन् । रतन टाटाको सादगीका धेरै किस्सा प्रसिद्ध छन् ।

गिरीश कुबेर टाटा समूहको आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक ‘द टाटास हाउ ए परिवारले व्यवसाय र राष्ट्र निर्माण गरे’मा लेखेका छन्, ”जब उहाँ टाटा सन्सको प्रमुख बने, उहाँ जेआरडीको कोठामा बस्नुभएन। उनले बस्नको लागि एउटा सानो कोठा बनाए। जुनियर अफिसरसँग कुरा गर्दा सिनियर अफिसर आइपुग्दा उसलाई पर्खन भन्थे । उनीसँग दुईवटा जर्मन शेफर्ड कुकुर ‘टिटो’ र ‘ट्याङ्गो’ थिए, जसलाई उनले असाध्यै माया गर्थे।”

”कुकुरहरूप्रति उनको प्रेम यति हदसम्म थियो कि जब उनी बम्बे हाउसमा आफ्नो कार्यालयमा पुग्थे, सडकका कुकुरहरूले उनलाई घेरेर लिफ्टमा लिएर जान्थे। यी कुकुरहरू प्रायः बम्बे हाउसको लबीमा हिंडिरहेको देखिन्थ्यो, जबकि मानिसहरूलाई त्यहाँ केवल स्टाफको सदस्य भए वा भेट्न पूर्व अनुमति भएमा मात्र प्रवेश गर्न दिइयो।”

कुकुर रोग

जब रतनका पूर्व सहायक आर वेंकटरामननलाई आफ्नो मालिकसँगको उनको निकटताको बारेमा सोधिएको थियो, उनले जवाफ दिए, ”धेरै कम मानिसहरूले श्री टाटालाई नजिकबाट चिन्छन् । हो, त्यहाँ दुई व्यक्तिहरू छन्, जो उहाँसँग धेरै नजिक छन्, टिटो र ट्यांगो । जर्मन शेफर्ड कुकुरबाहेक कोही पनि उसको नजिक आउन सक्दैन।”

प्रख्यात व्यापारी तथा लेखक सुहेल सेठले पनि एउटा किस्सा सुनाउँछन्, ”फेब्रुअरी ६, २०१८ मा बेलायतका राजकुमार चार्ल्सले बकिङ्घम प्यालेसमा रतन टाटालाई परोपकारी कार्यको लागि रकफेलर फाउन्डेसन लाइफटाइम अचिभमेन्ट अवार्ड दिने थिए । तर, समारोहको केही घण्टाअघि रतन टाटाले टाटाले आफ्नो कुकुर टिटो अचानक बिरामी परेकाले आफू आउन नसकेको कुरा आयोजकलाई जानकारी गराएपछि चार्ल्सलाई यो कथा भनिएको थियो ।”

एक्लो र देखाउनबाट टाढा थिए रतन टाटा

जेआरडीजस्तै रतन टाटा पनि आफ्नो समयनिष्ठताका लागि परिचित थिए । उनी साढे ६ बजे अफिसबाट निस्किन्थे ।

अफिसको कामका लागि घरमा कसैले सम्पर्क गरेमा उनी प्रायः रिसाउने गर्थे । उनी आफ्नो घरको एकान्तमा फाइल र अन्य कागजहरू पढ्थे।

यदि उनी मुम्बईमा थिए भने उनले आफ्नो अलिबागको फार्म हाउसमा आफ्नो सप्ताहन्त बिताउने गर्थे । त्यो बेला उनको साथमा कुकुरबाहेक कोही हुने थिएन । उनलाई न घुम्ने मन थियो न भाषण दिने । देखावटी देखेर उनी रिसाउथेँ ।

बाल्यकालमा परिवारको रोल्स रोयस कारले स्कुलसम्म पुर्‍याउँदा उनलाई असहज महसुस हुन्थ्यो । रतन टाटालाई नजिकबाट चिन्नेहरू भन्छन्, ”उनको जिद्दी स्वभाव रतनको पारिवारिक विशेषता थियो, जुन उनले जेआरडी र उनका बुबा नवल टाटाबाट विरासतमा पाएका थिए।”

सुहेल सेठ भन्छन्, ”टाउकोमा बन्दुक हाने पनि उसले भन्छ, मलाई गोली हान तर म बाटोबाट हट्दिनँ ।”

आफ्नो पुरानो साथीको बारेमा कुरा गर्दै बम्बे डाइङका प्रमुख नुस्ली वाडियाले भने, ”रतन एकदमै जटिल पात्र हो। मलाई लाग्दैन कि कसैले उहाँलाई पूर्ण रूपमा चिनेको छ। उहाँ धेरै गहिरो व्यक्ति हुनुहुन्छ। हाम्रो निकटताको बाबजुद, रतन। उहाँ पूर्णतया एक्लो हुनुहुन्छ।”

कुमी कपूरले आफ्नो पुस्तक ुएन इन्टिमेट हिस्ट्री अफ पारसिसु मा लेखेकी छिन्, ” रतन आफैंले मलाई स्वीकार गरे कि उनी आफ्नो गोपनीयतालाई धेरै महत्व दिन्छन्। उनी भन्थे सायद म धेरै मिलनसार छैन, तर म समाज विरोधी पनि होइन।”

हजुरआमा नवाजबाई टाटाले हुर्काइन् रतनलाई

टाटाका युवाका साथीले टाटा समूहमा आफ्नो प्रारम्भिक दिनहरूमा रतनले आफ्नो थरलाई बोझ ठान्थे ।

अमेरिकामा पढ्दा उनी पक्कै पनि लापरबाही थिए किनभने उनका सहपाठीहरूलाई उनको पारिवारिक पृष्ठभूमिबारे थाहा थिएन।

रतन १० वर्षको मात्रै हुँदा उनका आमाबुवाको सम्बन्धविच्छेद भयो । रतन १८ वर्षको हुँदा उनका बुबाले स्वीस महिला सिमोन डुनोयरसँग विवाह गरे।

अर्कोतर्फ उनकी आमाले सम्बन्धविच्छेदपछि सर जमशेदजी जीजीभोयसँग विवाह गरिन् । रतनलाई उनकी हजुरआमा लेडी नवाजबाई टाटाले हुर्काएकी थिइन्।

रतन सात वर्ष अमेरिका बसे । त्यहाँ उनले कर्नेल विश्वविद्यालयबाट आर्किटेक्चर र इन्जिनियरिङमा डिग्री लिए। लस एन्जलसमा उनको राम्रो जागिर र राम्रो घर थियो। तर हजुरआमा र जेआरडीको आग्रहमा उनी भारत फर्कनुपर्‍यो।

उनकी अमेरिकी प्रेमिका पनि उनीसँगै भारत आएकी थिइन् तर उनी यहाँको जीवनसँग मिलाउन नसकेर अमेरिका फर्किइन् । रतन टाटा जीवनभर अविवाहित रहे ।

एक साधारण मजदुर जस्तै निलो ओभरल लगाएर क्यारियर सुरु 

सन् १९६२ मा रतन टाटाले जमशेदपुरको टाटा स्टिलमा काम गर्न थाले ।

गिरीश कुबेर लेख्छन्, ”रतन जमशेदपुरमा छ वर्षसम्म बसे जहाँ उनले सुरुमा नीलो ओभरल लगाएर पसलमा काम गर्ने कामदारको रूपमा आफ्नो प्रशिक्षु गरे। त्यसपछि उनलाई प्रोजेक्ट म्यानेजर बनाइयो। त्यसपछि उनी प्रबन्ध निर्देशक एसके नानावतीको विशेष सहायक भए । उनको कडा परिश्रम बम्बई पुग्यो र जेआरडी टाटाले उनलाई बम्बई बोलाए।”

त्यसपछि उनले एक वर्ष अस्ट्रेलियामा काम गरे । जेआरडीले उनलाई बिरामी कम्पनीहरू सेन्ट्रल इन्डिया मिल्स र नेल्कोलाई सुधार्ने जिम्मेवारी सुम्पे ।

रतनको नेतृत्वमा तीन वर्षमा नेल्को (राष्ट्रिय रेडियो र इलेक्ट्रोनिक्स)ले व्यानसायिक फड्को मार्‍यो र नाफा कमाउन थाल्यो । सन् १९८१ मा जेआरडीले रतनलाई टाटा इन्डस्ट्रिजको प्रमुख बनाए ।

यद्यपि यस कम्पनीको कारोबार ६० लाख मात्रै थियो तर यो जिम्मेवारी महत्वपूर्ण थियो किनभने यसअघि टाटा आफैंले यस कम्पनीको कामको प्रत्यक्ष हेरचाह गरेका थिए ।

सरल जीवन शैली

त्यतिबेलाका व्यवसायी पत्रकार र रतनका साथीहरूले उनलाई कुनै पनि आक्रोश बिना मिलनसार, संस्कारी र चाखलाग्दो व्यक्तिको रूपमा सम्झन्छन्। उनलाई जो कोही भेट्न सक्थे र उहाँ आफ्नै फोनको जवाफ दिन्थे।

कुमी कपूर लेख्छन्, ”अधिकांश भारतीय अर्बपतिहरूको तुलनामा रतनको जीवनशैली धेरै नियन्त्रित र सरल थियो। उहाँका एक व्यापार सल्लाहकारले मलाई भने कि उहाँसँग सचिवहरूको भीड नभएकोमा उहाँ छक्क पर्नु भयो।”

”एक पटक मैले उनको घरको ढोकाको घण्टी बजाउँदा, एउटा सानो केटाले ढोका खोल्यो। त्यहाँ कुनै वर्दीधारी नोकरहरू थिएनन् वा दिखावाहरू थिएनन्। कोलाबामा समुद्रलाई नदेखेको उनको घर कुम्बला हिल्समा रहेको मुकेश अम्बानीको २७ (तले एन्टिलियाको चमकसँग एकदमै फरक थियो। आफ्नो कुलीनता र चासो देखाउँछ।”

जेआरडीको उत्तराधिकारी 

जब जेआरडी ७५ वर्षको भए, उनको उत्तराधिकारी को हुनेछ भनेर धेरै अनुमानहरू थिए।

टाटा जीवनीकार केएम लालाले लेखेका छन्, ”जेआरडी… नानी पालखीवाला, रुसी मोदी, शाहरुख सबवाला र एचएन सेठना मध्ये कसैलाई आफ्नो उत्तराधिकारी बनाउने सोचमा थिए। रतन टाटाले यो पदका लागि दुई मुख्य दावेदार पालखीवाला र रुसी मोदी हुने विश्वास गरेका थिए ।”

सन् १९९१ मा जेआरडीले ८६ वर्षको उमेरमा राष्ट्रपति पद छाडेका थिए । यतिबेला उनी रतनतिर फर्किए ।

जेआरडी रतनको पक्षमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा उनको ‘टाटा’ उपनाम हो भन्ने विश्वास गर्थे। टाटाका साथी नुस्ली वाडिया र उनका सहायक शाहरुख सबवालाले पनि रतनको नामको वकालत गरे।

जब रतन टाटा २५ मार्च, १९९१ मा समूहको अध्यक्ष भए, उनको अगाडि पहिलो चुनौती थियो कि समूहका तीन क्षत्रपहरू दरबारी सेठ, रुसी मोदी र अजित केरकरलाई कसरी कमजोर बनाउने।

अहिलेसम्म यी व्यक्तिहरूले टाटा कम्पनीहरूमा मुख्य कार्यालयको कुनै हस्तक्षेप बिना काम गर्दै आएका थिए।

टेटली, कोरस र जगुआरको अधिग्रहण

सुरुमा मानिसहरूले रतन टाटाको व्यावसायिक बुद्धिमत्तामा धेरै प्रश्नहरू उठाए। तर सन् २००० मा उनले आफ्नो आकारभन्दा दोब्बर बेलायती ‘टेटली’ समूह प्राप्त गरेर मानिसहरूलाई चकित पारे।

आज टाटाको ग्लोबल बेभरेज विश्वको दोस्रो ठूलो चिया कम्पनी हो। यसपछि उनले युरोपको दोस्रो ठूलो स्टिल निर्माण कम्पनी ‘कोरस’ किनेका थिए । आलोचकहरूले यस सम्झौताको बुद्धिमत्तामा प्रश्न उठाए तर टाटा समूहले यस कम्पनीसँग आफ्नो क्षमता प्रमाणित गरे।

सन् २००९ को दिल्ली अटो एक्सपोमा उनले जनताको कार ‘नानो’ अनावरण गरेका थिए जसको मूल्य १ लाख रुपैयाँमा उपलब्ध थियो। नानो भन्दा पहिले १९९८ मा टाटा मोटर्सले बजारमा इंडिका कार ल्याएको थियो, जुन भारतमा डिजाइन गरिएको पहिलो कार थियो।

यो कार सुरुमा असफल भयो र रतनले यसलाई फोर्ड मोटर कम्पनीलाई बेच्ने निर्णय गरे। जब रतन डेट्रोइट गए, बिल फोर्डले उनलाई यो व्यवसायको बारेमा पर्याप्त जानकारी बिना किन यो क्षेत्रमा प्रवेश गरे भनेर सोधे।

उनले टाटालाई ‘इन्डिका’ किनेको खण्डमा भारतीय कम्पनीलाई ठूलो फाइदा हुने बताए । यस व्यवहारबाट रतन टाटाको टोली आक्रोशित भयो र कुराकानी पूरा नगरी ठाउँ छोड्यो।

एक दशक पछि, स्थिति परिवर्तन भयो र २००८ मा, फोर्ड कम्पनी गहिरो आर्थिक संकटमा पर्यो र ब्रिटिश लक्जरी ब्रान्ड जगुआर र ल्यान्ड रोभर बेच्ने निर्णय गर्यो।

कुमी कपूर लेख्छन्, ”त्यसपछि बिल फोर्डले स्वीकार गरे कि भारतीय कम्पनीले फोर्डको लक्जरी कार कम्पनी किनेर उहाँलाई ठूलो उपकार गर्नेछ। रतन टाटाले यी दुवै प्रसिद्ध ब्रान्डहरू अमेरिकी डलर २.३ बिलियनमा खरिद गरे।”

जगुआर किनेकोमा टाटाको आलोचना 

तर केही व्यापार विश्लेषकहरूले रतन टाटाको यी ठूला खरिदहरूमा पनि प्रश्न उठाएका छन्।

उनको तर्क थियो कि रतनका धेरै महँगो विदेशी अधिग्रहणहरू उनको लागि महँगो सौदा साबित भयो। ”टाटा स्टील यूरोपु सेतो हात्ती साबित भयो र समूहलाई ठूलो ऋणमा डुब्यो।”

टीएन नैनानले लेखेका छन्, रतनको विश्वव्यापी दांव अहंकार र खराब समयको मिश्रण थियो।

एक वित्तीय विश्लेषकले भने, ”भारतीय व्यापारमा पछिल्लो दुई दशकमा सबैभन्दा ठूलो अवसर टेलिकममा थियो, तर रतनले कम्तिमा सुरुमा यसलाई गुमाए।”

चर्चित पत्रकार सुचेता दलालले भनिन्, ‘’रतनले एकपछि अर्को गल्ती गरे । ‘जागुआर’ किनेर उनको समूह आर्थिक बोझले दबिएको थियो । तर ुटाटा कन्सल्टेन्सी सर्भिसु अर्थात् टीसीएस ले टाटा समूहलाई सधैं अग्रस्थानमा राख्यो।

यस कम्पनीले सन् २०१५ मा टाटा समूहको खुद नाफामा ६० प्रतिशतभन्दा बढी योगदान गरेको थियो । सन् २०१५ मा यो कम्पनीले कुनै पनि भारतीय फर्मको सबैभन्दा ठूलो बजार पूंजीकरण थियो, अम्बानीको रिलायन्स भन्दा पनि अगाडि।

निरा राडिया, तनिष्क र साइरस मिस्त्रीसँग सम्बन्धित विवाद

सन् २०१० मा रतन टाटा एक ठूलो विवादमा फसे जब उनको लबिस्ट नीरा राडियासँगको टेलिफोन कुराकानी लीक भयो।

अक्टोबर २०२० मा, टाटा समूहको आफ्नै आभूषण ब्रान्ड ुतनिष्कु को विज्ञापन हतारमा फिर्ता लिएकोमा रतन टाटाको पनि आलोचना भएको थियो। यो विज्ञापनले सबै धर्महरूलाई समान मान्ने एकीकृत भारतको मार्मिक चित्रण गरेको थियो।

अन्ततः दबाबका कारण ‘तनिष्क’ले त्यो विज्ञापन फिर्ता लिनुपरेको थियो । कतिपयले जेआरडी जिउँदो भएको भए उनी यस्तो दबाबमा नपरेको ठानेका थिए ।

अक्टोबर २४, २०१६ मा टाटा समूहका अध्यक्ष साइरस मिस्त्रीलाई एक घण्टाभन्दा कम समयको सूचनामा बर्खास्त गर्दा रतन पनि विवादमा परे।

टाटा भरपर्दो ब्रान्ड

तर यी सबैको बावजुद रतन टाटालाई सधैं भारतका सबैभन्दा भरपर्दो उद्योगपतिहरूमा गनिन्थ्यो। भारतमा कोभिड महामारी फैलिएपछि रतन टाटाले तत्कालै टाटा ट्रस्टबाट ५०० करोड रुपैयाँ र टाटा कम्पनीहरूमार्फत १००० करोड रुपैयाँ महामारी र तालाबन्दीको आर्थिक नतिजा सामना गर्नका लागि दिए।

रतन टाटा आफैंलाई गम्भीर जोखिममा राख्ने डाक्टरहरू र स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई समायोजन गर्न आफ्नो विलासी होटलहरूको प्रयोग प्रस्ताव गर्ने पहिलो व्यक्ति थिए।

आज पनि भारतीय ट्रक चालकहरूले ट्रक टाटाको हो र त्यसैले भरपर्दो छ भनी देखाउन आफ्नो गाडीको पछाडि ओके टाटा लेख्छन्।

टाटाको पनि ठूलो ग्लोबल फुटप्रिन्ट छ। यसले जागुआर र ल्यान्ड्रोभर कारहरू उत्पादन गर्छ र टाटा कन्सल्टेन्सी सर्भिसेस विश्वको प्रसिद्ध सफ्टवेयर कम्पनीहरूमध्ये एक हो।

यो सबै बनाउन रतन टाटाको भूमिका सधैं स्मरणीय रहनेछ।

–बीबीसी हिन्दीबाट