रतन टाटाको पाँच निर्णय, जसले भारतीय उद्योगलाई बलियो बनायो

काठमाडौं । टाटा समूहका पूर्व अध्यक्ष तथा प्रसिद्ध उद्योगपति रतन टाटाको ८६ वर्षको उमेरमा बुधबार राति निधन भयो । मुम्बईको ब्रीच क्यान्डी अस्पतालमा उनको निधन भएको हो ।

टाटाको पार्थिव शरीरलाई मुम्बईको वर्ली श्मशान गृहमा राजकीय सम्मानका साथ अन्त्येष्टि गरिएको छ ।

पद्मविभूषण सम्मानित रतन टाटाले २१ वर्ष टाटा समूहको नेतृत्व गरे । हजुरबुवा जेआरडी टाटाले उनलाई सन् १९९१ मा टाटा इंडस्ट्रीजको प्रमुख बनाए ।

त्यतिबेला भारतमा उदारीकरणको युग सुरु भएको थियो र रतनले विश्वभर आफ्नो पदचिह्न विस्तार गर्न थालेका थिए । उनको नेतृत्वमा टाटा समूहले भारतमा मात्रै नभई विश्व स्तरमा पनि पहिचान पायो ।

आफ्नो करियरमा रतन टाटाले धेरै निर्णय लिए जसले भारतीय उद्योगलाई बलियो बनाएको मात्र होइन, गहिरो छाप पनि छोड्यो ।

सूचना क्रान्ति

जब सूचना मिडियाको प्रसारको युग आयो, जहाँगीर रतनजी दादा भाइ टाटा (जेआरडी टाटा) ले सन् १९६८ मा टाटा कन्सल्टेन्सी सेवा स्थापना गरे । यसको उद्देश्य कम्पनीको कागजी कार्य कम्प्यूटरमार्फत् गर्नु ।

टीसीएस (टाटा कन्सल्टेन्सी सर्भिस) को कथा सानो व्यवसायबाट सुरु भएको थियो तर, आज यो १५ लाख करोडको कम्पनीमा परिणत भएको छ ।

टीसीएस एक भारतीय बहुराष्ट्रिय प्रविधि कम्पनी हो, जसले ५४ देशहरूमा आईटी सेवाहरू प्रदान गर्दछ ।

रतन टाटाको नेतृत्वमा टीसीएसले सन् २००२ मा जीई मेडिकल सिस्टम्ससँग १०० मिलियन डलरको सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्‍यो । यसअघि कुनै पनि भारतीय आईटी कम्पनीले यति ठूलो सम्झौता गरेको थिएनन् ।

कम्पनीले सन् २००४ मा आईपीओबाट करिब १०० करोड डलर उठाएको थियो । हाल टीसीएसको मार्केट क्याप १५ लाख करोड भन्दा बढी छ र यो रिलायन्स इंडस्ट्रीज पछि भारतको दोस्रो ठूलो कम्पनी हो ।

भारतको पहिलो स्वदेशी कार

सन् १९९८ मा टाटा मोटर्सले भारतको पहिलो स्वदेशी कार लन्च गर्‍यो । यो कारको नाम टाटा इन्डिका थियो । यो भारतीय कार मात्र होइन, यसको सम्पूर्ण डिजाइन र निर्माण कार्य पनि भारतमै भएको थियो ।

टाटा इन्डिका लन्च गर्नु रतनका लागि ठूलो निर्णय थियो किनकि उनी पहिलो पटक यस क्षेत्रमा प्रवेश गर्दै थिए । सुरुमा यसले राम्रो प्रतिक्रिया पाएन र रतन टाटाले यसलाई फोर्ड मोटर कम्पनीलाई बेच्ने निर्णय गरे ।

तर, जब फोर्ड मोटर्सले टाटालाई इन्डिका किन्ने हो भने भारतीय कम्पनीलाई ठूलो उपकार गर्ने भनेर गाली गर्‍यो ।

रतनलाई यो मन परेन र उनले आफ्नो कदम फिर्ता लिए । एक दशकपछि अवस्था यसरी परिवर्तन भयो । सन् २००८ मा फोर्ड कम्पनी ठूलो आर्थिक संकटमा फस्यो ।

यही समयमा रतन अगाडि आए र टाटा मोटर्सले बेलायती लक्जरी कार ब्रान्ड जगुआर र ल्यान्ड रोभर फोर्डबाट २.३ बिलियन डलरमा किन्यो ।

Tetley र Corus को अधिग्रहण

सन् २००० मा रतनले टाटाभन्दा दोब्बर आकारको बेलायती समूह टेटलीलाई अधिग्रहण गरेर सबैलाई चकित पारे । यसपछि सन् २००७ मा रतन टाटाले अर्को ठूलो निर्णय लिए । उनले युरोपेली स्टील कम्पनी कोरस अधिग्रहण गरे ।

करिब १३ अर्ब डलरको यो सम्झौताले टाटा स्टिललाई विश्वको पाँचौं ठूलो स्टिल उत्पादन गर्ने कम्पनी बनायो । आलोचकहरूले यस सम्झौताको बुद्धिमत्तामा प्रश्न उठाए तर टाटा समूहले यस कम्पनीसँग आफ्नो क्षमता प्रमाणित गरे ।

भारतीय कम्पनीले यति ठूलो विदेशी कम्पनी खरिद गरेको यो पहिलो पटक हो । यो निर्णयसँगै टाटा कम्पनीले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पनि ठूलो कारोबार गर्न सक्ने रतन टाटाले बताए ।

नानो: आम मानिसको कार

रतनको सबैभन्दा प्रसिद्ध र महत्वाकांक्षी परियोजना टाटा नानो थियो । सन् २००९ मा उनले यो कार लन्च गरेका थिए, जसलाई विश्वकै सस्तो कारको रुपमा प्रचार गरिएको थियो ।

रतनको सपना थियो – मोटरसाइकलमा यात्रा गर्ने प्रत्येक भारतीय परिवारले सुरक्षित र किफायती कार किन्न सकून् । यो कारले अपेक्षित सफलता नपाए पनि भारतीय अटोमोबाइल बजारमा नयाँ रेखा तान्न काम गरेको छ ।

रतनले पनि नानो बनाउन कठिनाइको सामना गर्नुपरेको थियो । वास्तवमा सन् २००६ मा टाटा नानो प्लान्ट सिंगुर, पश्चिम बंगालमा बनाइएको थियो ।

यस प्लान्टको लागि स्थानीय किसानहरूबाट जग्गा लिएको थियो तर, चाँडै किसानहरूको प्रदर्शन ठूलो आन्दोलनमा परिणत भयो र अन्ततः सन् २००८ मा टाटाले सिंगुर प्लान्ट बन्द गर्‍यो ।

गुजरातका तात्कालीन मुख्यमन्त्री नरेन्द्र मोदीले उनलाई गुजरातको सानन्दमा नानो कारखाना स्थापना गर्न प्रस्ताव गरेका थिए ।

टाटा एअरलाइन्सबाट एअर इन्डियाको यात्रा

टाटा समूहका पूर्व अध्यक्ष जेआरडी टाटा पाइलटको लाइसेन्स प्राप्त गर्ने देशका पहिलो व्यक्ति थिए । उनले २४ वर्षको उमेरमा यो उपलब्धि हासिल गरेका थिए ।

उनले सन् १९३२ मा टाटा एअरलाइन्स सुरु गरेका थिए । जब दोस्रो विश्वयुद्ध पछि हवाई सेवाहरू पुनर्स्थापित गरियो, टाटा एयरलाइन्स २९ जुलाई १९४६ मा एक पब्लिक लिमिटेड कम्पनी भयो ।

स्वतन्त्रतापछि अर्थात् १९४७ मा भारत सरकारले टाटा एयरलाइन्सलाई राष्ट्रियकरण गर्‍यो र एयर इन्डियालाई देशको आधिकारिक एयरलाइन बनायो ।

तर, जनवरी २०२२ मा एयर इन्डिया सात दशकपछि टाटा समूहमा फर्कियो । टाटाले ऋणमा डुबेको एयर इन्डियाको शतप्रतिशत सेयर १८ हजार करोड भारुमा किनेको थियो ।

त्यसबेला रतन टाटाले एअर इन्डियाको ‘घर वापसी’ लाई स्वागत गरेका थिए र भनेका थिए – “टाटा समूहले एअर इन्डियाको बोली जित्नु ठूलो खबर हो । हामीले एअर इन्डियालाई पुनर्जीवित गर्न धेरै प्रयास गर्नुपर्नेछ । ”

उनले थप भनेका थिए, “भावनात्मक रूपमा भन्नुपर्दा जेआरडी टाटाको नेतृत्वमा एअर इन्डियाले एक पटक विश्वको सबैभन्दा प्रतिष्ठित एअरलाइन्सको हैसियत हासिल गरेको थियो । टाटा समूहले आफ्नो प्रारम्भिक वर्षहरूमा एअर इन्डियाको विश्वसनीयता र सम्मान पुन: प्राप्त गर्ने अवसर पाएको छ ।”

–बीबीसीको सहयोगमा