‘सुरक्षात्मक ढाल’ भएको पृथ्वीका १० रोचक तथ्य

काठमाडौं । अन्तर्राष्ट्रिय पृथ्वी दिवस हरेक वर्ष अप्रिल २२ मा मनाइन्छ ।

वास्तवमा अप्रिल २२, १९७० मा लगभग २ करोड मानिस अमेरिकाका प्रमुख शहरहरूको सडकमा उत्रिए र मानव गतिविधिहरूले वातावरणलाई पुर्‍याएको क्षतिको विरोध गरेका थिए ।

विश्वभरका लगभग २०० देशमा वातावरण संरक्षणसँग सम्बन्धित कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छ । यस वर्षको विषयवस्तु ‘हाम्रो शक्ति, हाम्रो ग्रह’ हो । पृथ्वी दिवसमा यस ग्रहलाई विशेष बनाउने दश कुराहरूमा एक नजर –

पृथ्वी पूर्ण रूपमा गोलो छैन

सामान्यतया हामीले भन्दै र सुन्दै आएका छौं – पृथ्वी गोलो छ । तर, यो यसको सही आकार होइन ।

उत्तरी र दक्षिणी ध्रुवमा पृथ्वी समतल छ । त्यसकारण यदि हामी यसको आकारलाई सही रूपमा वर्णन गर्न चाहन्छौं भने हामीले यसलाई ‘ओब्लेट स्फेरोइड’ भन्नुपर्छ । यसको अर्थ पृथ्वीको आकार समतल अण्डाकार जस्तो छ ।

अन्य ग्रहहरू जस्तै गुरुत्वाकर्षण र यसको अक्षमा परिक्रमाको प्रभावद्वारा उत्पादित केन्द्रापसारक बल भूमध्य रेखा समतल बनाउँछ । त्यसैले भूमध्य रेखामा पृथ्वीको व्यास एक ध्रुवबाट अर्को ध्रुवसम्मको व्यासभन्दा ४३ किलोमिटर बढी छ ।

पृथ्वीको ७० प्रतिशत भाग पानीले ढाकिएको छ

पृथ्वीमा पानी तीनै अवस्थामा पाइन्छ – ठोस, तरल र ग्यास ।

यसबाहेक यसले हिमनदी, दलदल, ताल, नदी, समुद्र र महासागरको रूपमा पृथ्वीको लगभग तीन-चौथाइ भाग ओगटेको छ । पृथ्वीमा पाइने कुल पानीको ९७ प्रतिशत समुद्री नुनिलो पानी हो ।

पृथ्वीबाट १०० किलोमिटरमाथि अन्तरिक्ष छ

पृथ्वीको वायुमण्डल र अन्तरिक्ष बीचको सीमालाई कर्मन रेखा भनिन्छ । यो समुद्र सतहबाट लगभग १०० किलोमिटर उचाइमा छ ।

यसको अर्थ कुनै पनि वस्तु वा व्यक्ति १०० किलोमिटरभन्दा माथि जान्छ भने त्यसलाई प्राविधिक रूपमा अन्तरिक्षमा रहेको मानिन्छ ।

वायुमण्डल टाढा-टाढासम्म फैलिएको भए तापनि यसको अधिकांश तौल (लगभग ७५ प्रतिशत) समुद्र सतहबाट पहिलो ११ किलोमिटर भित्रै समेटिएको हुन्छ ।

त्यसकारण यो भन्न सकिन्छ कि कर्मण रेखाले हामीलाई पृथ्वी कहाँ फैलिएको छ र अन्तरिक्ष कहाँबाट सुरु हुन्छ भनेर बुझ्न मद्दत गर्दछ ।

पृथ्वीको केन्द्रमा फलाम छ

पृथ्वी सौर्यमण्डलको सबैभन्दा घना ग्रह हो र आकारको हिसाबले पाँचौं ठूलो ग्रह हो । पृथ्वीको सबैभन्दा भित्री भागलाई लगभग १,२०० किलोमिटरको त्रिज्या भएको ठोस बल मानिन्छ ।

यो भाग मुख्यतया फलामबाट बनेको छ, जुन यसको कुल तौलको लगभग ८५ प्रतिशत हो । पृथ्वीको तौलको १० प्रतिशत निकेलले ओगटेको छ भने लगभग १० प्रतिशत निकेलले ओगटेको छ ।

पृथ्वी एक मात्र ग्रह हो, जहाँ जीवन छ

ब्रह्माण्डमा पृथ्वी एक मात्र आकाशीय पिण्ड हो जहाँ हामी बस्न सक्छौं । अन्य ग्रहहरूमा यसको सम्भावनाको खोजी भइरहेको छ ।

पृथ्वीमा हाल लगभग १२ लाख सूचीबद्ध जनावर प्रजातिहरू छन्, यद्यपि यो कुल प्रजातिहरूको सानो भाग मात्र मानिन्छ । पृथ्वीको उत्पत्ति लगभग ४.५ अर्ब वर्ष पहिले भएको थियो ।

पृथ्वीको भौतिक गुण यसको भौगोलिक इतिहास र यसको कक्षले लाखौं वर्षदेखि जीवनलाई अस्तित्वमा राख्न अनुमति दिएको छ । यसको अर्थ यति धेरै वर्ष पछि पनि यहाँ जीवन छ ।

गुरुत्वाकर्षण पृथ्वीमा सबैतिर एउटै छैन

पृथ्वी ठ्याक्कै गोलो छैन र यसको पिण्ड (तौल) सबैतिर समान छैन । यस कारणले गर्दा गुरुत्वाकर्षण बल सबैतिर अलि फरक हुन्छ ।

उदाहरणका लागि हामी भूमध्य रेखाबाट ध्रुवहरूतिर सर्दै जाँदा, गुरुत्वाकर्षण थोरै बढ्छ । यद्यपि, यो परिवर्तन यति सानो छ कि हामीले यसलाई प्रत्यक्ष रूपमा महसुस गर्दैनौं ।

पृथ्वी विरोधाभासले भरिएको छ

हाम्रो ग्रह एकदमै भिन्नताहरूले भरिएको छ । यसको भौगोलिक क्षेत्र र यसको हावापानीको विविधताले गर्दा लगभग हरेक क्षेत्रको आ-आफ्नै विशेषता हुन्छ ।

पृथ्वीमा धेरै ठाउँहरू छन् जुन सबैभन्दा तातो मानिन्छ, तर अहिलेसम्म रेकर्ड गरिएको सबैभन्दा उच्च तापक्रम संयुक्त राज्य अमेरिकाको डेथ भ्यालीमा छ ।

जुलाई १०, १९१३ मा डेथ भ्यालीमा ५६.७ डिग्री सेल्सियस तापक्रम रेकर्ड गरिएको थियो ।

अर्कोतर्फ, अन्टार्कटिकामा सबैभन्दा चिसो तापक्रम रेकर्ड गरिएको थियो । जुलाई ३१, १९८३ मा त्यहाँ -८९ डिग्री तापक्रम रेकर्ड गरिएको थियो ।

पृथ्वीमा सबैभन्दा ठूलो जीवित प्राणी

ग्रेट ब्यारियर रीफ अष्ट्रेलियाको तटमा अवस्थित छ । यो पृथ्वीमा जीवित जीवहरू मिलेर बनेको सबैभन्दा ठूलो संरचना हो ।

यो अन्तरिक्षबाट देख्न सकिने एक मात्र संरचना हो । ग्रेट ब्यारियर रीफ २,००० किलोमिटरभन्दा बढी फैलिएको छ र हजारौं समुद्री प्रजातिहरूको घर हो ।

सन् १९८१ मा यसलाई युनेस्कोले विश्व सम्पदा स्थल घोषित गरेको थियो ।

सौर्यमण्डलको एक मात्र ग्रह, जहाँ सक्रिय टेक्टोनिक प्लेट छन्

सौर्यमण्डलमा पृथ्वी एक मात्र ग्रह हो जहाँ टेक्टोनिक प्लेटहरू सक्रिय रूपमा सरिरहेका छन् । यी प्लेटहरूको निरन्तर गतिशीलताको अर्थ हाम्रो ग्रहको सतह निरन्तर परिवर्तन भइरहेको छ ।

यी प्लेटहरू पहाडहरूको निर्माण, भूकम्प र ज्वालामुखीहरूको सक्रियताको मुख्य कारण हुन् । यी प्लेटहरूको चक्रले पृथ्वीको तापक्रम सन्तुलित राख्न पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।

पृथ्वीसँग सुरक्षात्मक ढाल छ

पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रले सूर्यबाट आउने ऊर्जावान कणहरूको निरन्तर बमबारीविरुद्ध ढालको रूपमा काम गर्दछ ।

चुम्बकीय क्षेत्रहरूमार्फत पनि बाटोहरू पत्ता लगाइन्छ । कम्पासले यस चुम्बकीय क्षेत्र मार्फत काम गर्छ र दिशा पत्ता लगाउँछ ।

–बीबीसीबाट