के इरान परमाणु बम बनाउनै लागेको थियो ?

एजेन्सी । इजरायलले इरानको नतान्ज युरेनियम संवर्धन संयंत्रसहित धेरै आणविक ठिकानाहरूलाई क्षति पुर्‍याएको छ । इजरायलले यी हमलाहरूमा तेहरानमा रहेका शीर्ष सैन्य कमान्डरहरू र आणविक वैज्ञानिकहरूलाई निशाना बनाएर हत्या गरेको छ । बिहीबार राति भएका हमलाहरूपछि इरानका विदेश मन्त्री अब्बास अराघचीले इजरायलले ‘शान्तिपूर्ण आणविक ठिकानाहरू’ मा गरेको ‘अन्धाधुन्ध’ हमलाको निन्दा गरेका थिए । त्यसपछि इरानले इजरायलमाथि जवाफी हवाई हमलाहरू सुरु गर्‍यो ।

अराघचीले भने कि नतान्जको सञ्चालन विश्वव्यापी आणविक निगरानी संस्था, अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा एजेन्सी (आईएईए) को निगरानीमा सञ्चालित थियो । उनले यो पनि भने कि यो संयन्त्रमा हमलाले विकिरणको खतरा निम्त्याउन सक्छ ।

यद्यपि, इजरायली प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतन्याहूले यो अपरेसन इजरायलको अस्तित्वका लागि आवश्यक रहेको घोषणा गरे । नेतन्याहूले भने कि इजरायलले यो कदम उठाएको हो किनभने ‘यदि इरानलाई रोक्न सकिएन भने उसले धेरै कम समयमा आणविक हतियार बनाउन सक्छ ।’ उनले चेतावनी दिँदै भने, ‘यसमा इरानलाई एक वर्ष लाग्न सक्छ वा यो केही महिनामै पनि हुन सक्छ ।’

सामान्यतया यो मानिन्छ कि इजरायलसँग आणविक हतियारहरू छन् । यद्यपि, उसले यसको न त पुष्टि गर्छ न त खण्डन गर्छ । इजरायली सेनाले भनेको छ कि उसले गोप्य जानकारी सङ्कलन गरेको छ, जसले देखाउँछ कि ‘इरानले आणविक बमका लागि आवश्यक सामग्रीहरूको उत्पादनमा ठोस प्रगति गरेको छ ।’ यसमा युरेनियम मेटल कोर र आणविक विस्फोट सुरु गर्न न्यूट्रोन स्रोत इनिसिएसन समावेश छन् ।

अमेरिकास्थित आर्म्स कन्ट्रोल एसोसिएसनकी आणविक अप्रसार नीति निर्देशक केल्सी डेभनपोर्टले भनिन् कि इजरायली प्रधानमन्त्रीले आफ्नो दावीको समर्थनमा कुनै ठोस वा स्पष्ट प्रमाण प्रस्तुत गरेका छैनन् ।

उनको भनाइ छ, ‘यो आकलन पनि नयाँ होइन कि इरानले केही महिनामै आणविक बम विकसित गर्न सक्छ ।’

डेभनपोर्टलाई लाग्छ कि इरानका केही कदमहरूले आणविक बम बनाउनेतर्फ संकेत गर्न सक्छन्, तर अमेरिकी गुप्तचर एजेन्सीहरूलाई लाग्दैन कि इरान त्यस दिशामा काम गरिरहेको छ । यो वर्षको मार्चमा अमेरिकाकी राष्ट्रिय गुप्तचर निर्देशक तुलसी गबार्डले अमेरिकी कंग्रेसलाई बताएकी थिइन् कि इरानको ‘समृद्ध युरेनियम भण्डार’ आफ्नो उच्चतम स्तरमा छ । उनले भनेकी थिइन् कि यो ‘आणविक हतियार नभएको कुनै पनि देशका लागि अभूतपूर्व हो ।’

तर, गबार्डले कंग्रेसलाई अर्को कुरा पनि बताएकी थिइन् । उनले भनेकी थिइन् कि अमेरिकी गुप्तचर प्रणालीको आकलनअनुसार इरानले आणविक हतियार बनाइरहेको छैन किनभने इरानका सर्वोच्च नेताले आणविक हतियार कार्यक्रमलाई अधिकृत गरेका छैनन् ।

केल्सी डेभनपोर्टले भनिन्, ‘यदि नेतन्याहूसँग आणविक प्रसारको खतराको जानकारी भएको भए, उनले त्यो अमेरिकासँग साझा गर्थे । यसबाहेक, यदि यस्तो कुनै जानकारी भएको भए, इजरायलले सुरुमा नै सायद इरानका सबै प्रमुख आणविक ठिकानाहरूलाई निशाना बनाउँथ्यो ।’

गत हप्ता आईएईएले आफ्नो ताजा त्रैमासिक प्रतिवेदनमा भनेको थियो कि इरानले ६०% शुद्धतासम्म समृद्ध युरेनियम जम्मा गरेको छ । एजेन्सीका अनुसार यदि यो स्तर ९०% पुग्यो भने प्राविधिक रूपमा यसबाट नौ आणविक बम बनाउन सकिन्छ ।

एजेन्सीले यो गम्भीर चिन्ताको विषय भएको बताएको थियो ।

एजेन्सीले यो पनि भनेको थियो कि उसलाई इरानी आणविक कार्यक्रम शान्तिपूर्ण भएकोमा भरोसा छैन । इरानले सधैं भनेको छ कि उसको आणविक कार्यक्रम पूर्ण रूपमा शान्तिपूर्ण छ र उसले कहिल्यै पनि आणविक हतियार विकास गर्ने प्रयास गरेको छैन ।

यद्यपि, आईएईएले एक दशकसम्मको अनुसन्धानमा पत्ता लगाएको थियो कि इरानले १९८० को दशकको अन्त्यदेखि सन् २००३ सम्म ‘आणविक विस्फोटक उपकरणको विकास’ गरिरहेको थियो । यसलाई प्रोजेक्ट अमाद नाम दिइएको थियो ।

एजेन्सीको निष्कर्ष थियो कि इरानले सन् २००९ सम्म केही गतिविधिहरू जारी राखेको थियो ।

त्यही वर्ष पश्चिमी शक्तिहरूले इरानको फोर्डोमा गोप्य रूपमा निर्माण भइरहेको भूमिगत युरेनियम संवर्धन केन्द्रको बारेमा जानकारी दिएका थिए । तर, त्यसपछि इरानमा आणविक हतियार विकासको कुनै विश्वसनीय संकेतहरू प्राप्त भएका छैनन् ।

सन् २०१५ मा इरानले विश्वका छ शक्तिहरूसँग एक सम्झौतामा सहमति जनाएको थियो, जसअनुसार उसले आफ्ना आणविक गतिविधिहरूमा प्रतिबन्धहरू स्वीकार गरेको थियो । यसबाहेक, इरानले कठोर प्रतिबन्धहरूबाट बच्न आईएईएका निरीक्षकहरूको निगरानी पनि स्वीकार गरेको थियो । तर, अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले सन् २०१८ मा आफ्नो पहिलो कार्यकालमा अमेरिकालाई यो छ देशको सम्झौताबाट अलग गरेका थिए ।

उनले भनेका थिए कि इरानलाई आणविक बम बनाउनबाट रोक्नका लागि यो सम्झौता पर्याप्त छैन । त्यसपछि ट्रम्पले इरानमाथि प्रतिबन्धहरू पुनः लागू गरेका थिए ।

त्यो सम्झौताअनुसार इरानलाई १५ वर्षसम्म फोर्डोमा कुनै पनि प्रकारको संवर्धनको अनुमति थिएन । यद्यपि, सन् २०२१ मा इरानले २०% शुद्धतासम्म युरेनियम संवर्धन पुनः सुरु गरेको थियो ।

यसैबीच, बिहीबार आईएईएको ३५ देशको बोर्ड अफ गभर्नर्सले औपचारिक रूपमा घोषणा गर्‍यो कि इरानले २० वर्षमा पहिलोपटक आणविक अप्रसारसँग सम्बन्धित आफ्ना जिम्मेवारीहरूको उल्लंघन गरेको छ ।

अब इरानले भनेको छ कि उसले ‘नयाँ सुरक्षित स्थान’ मा थप उन्नत, छैटौं पुस्ताका मेसिनहरूको सहयोगमा युरेनियम संवर्धन सुरु गर्नेछ । इजरायली सेनाले शुक्रबार भनेको थियो कि उसको पहिलो हवाई हमलाहरूमा नतान्जस्थित भूमिगत सेन्ट्रीफ्यूज हललाई क्षति पुगेको छ । साथै, यी हमलाहरूमा केन्द्र सञ्चालनका लागि महत्त्वपूर्ण पूर्वाधारलाई पनि क्षति पुगेको छ ।

आईएईएका महानिर्देशक राफेल ग्रोसीले संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषद्‌लाई भने कि नतान्जमा जमिनमाथिको पायलट फ्युल एनरिचमेन्ट प्लान्ट (पीएफईपी) र बिजलीको पूर्वाधार नष्ट भएको छ । उनले भने कि भूमिगत हलमा कुनै प्रत्यक्ष हमलाको कुनै संकेत प्राप्त भएको छैन ।

अमेरिकास्थित साइन्स एन्ड इन्टरनेसनल सेक्युरिटी इन्स्टिच्युटले भने कि पीएफईपीमा भएको क्षति महत्त्वपूर्ण छ, किनभने यसको प्रयोग ६०% समृद्ध युरेनियमको उत्पादन र उन्नत सेन्ट्रीफ्यूजहरूको विकासका लागि गरिएको थियो ।

डेभनपोर्टले बताइन् कि नतान्जमाथिको हमलाले इरानको ‘ब्रेकआउट टाइम’ बढाउनेछ, तर यसको पूर्ण प्रभावको अनुमान लगाउन अहिले हतार हुनेछ ।

उनले भनिन्, ‘जबसम्म आईएईए त्यो ठाउँमा पुग्दैन, तबसम्म हामीलाई यो स्पष्ट जानकारी हुँदैन कि इरानले त्यहाँ कति चाँडो आफ्नो काम पुनः सुरु गर्न सक्छ वा इरानले युरेनियमलाई अर्को ठाउँमा पठाउन सक्षम छ कि छैन ।’

इजरायलले फोर्डो संवर्धन संयंत्र र इस्फहान आणविक प्रविधि केन्द्रमा पनि हमला गरेको थियो ।

इजरायली सेनाले इस्फहानमा भएको हमलाले युरेनियम उत्पादनको एक ठिकाना, समृद्ध युरेनियमलाई पुनः रूपान्तरण गर्ने पूर्वाधार र धेरै प्रयोगशालाहरू नष्ट भएको दाबी गरेको छ ।

डेभनपोर्टको भनाइ छ, ‘जबसम्म फोर्डो सञ्चालनमा रहन्छ, इरानले निकट भविष्यमा आणविक प्रसारको जोखिम उठाउन सक्छ । इरानसँग यो विकल्प छ कि उसले यहाँ हतियार बनाउन योग्य संवर्धन बढाउन सक्छ वा युरेनियमलाई कुनै गोप्य स्थानमा पठाउन सक्छ ।’

उनले भनिन्, ‘हमलाले ठिकानाहरू नष्ट गर्न सक्छ र वैज्ञानिकहरू मारिन सक्छन्, तर इरानको आणविक जानकारीलाई मेटाउन सकिँदैन । इरानले नष्ट भएका चीजहरू पुनः निर्माण गर्न सक्छ र युरेनियम संवर्धनमा भएको प्रगतिका कारण उसले अब पहिलेभन्दा छिटो पुनर्निर्माण गर्न सक्छ ।’ बीबीसीको सहयोगमा