इरान, इजरायल र तेल : यो बाटो बन्द भयो भने के होला ?

एजेन्सी । जुन १३ मा इरानमाथि इजरायलको आक्रमणपछि होर्मुज स्ट्रेट बन्द हुन सक्ने आशङ्का व्यक्त गरिएको थियो । यो स्ट्रेट विश्वभरको ग्यास र तेल आपूर्तिका लागि रणनीतिक रूपमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । जलडमरूमध्य अर्थात् स्ट्रेट भनेको साँघुरो समुद्री पट्टी हो, जसले दुई ठूला जल क्षेत्रहरू, जस्तै समुद्र वा महासागरलाई एक-अर्कासँग जोड्छ ।

होर्मुज स्ट्रेटले मध्य पूर्वका तेल भण्डार भएका देशहरूलाई एसिया, युरोप र उत्तर अमेरिकासहित विश्वका अन्य भागहरूसँग जोड्छ । तर, यो क्षेत्र दशकौँदेखि भू-राजनीतिक तनाव र विवादको केन्द्रमा रहेको छ । होर्मुज स्ट्रेटको महत्त्व बुझ्नुअघि यो जान्न जरूरी छ कि इजरायल र इरानबीचको बढ्दो तनावका कारण सोमबार अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा तेलको मूल्यमा तीव्र उछाल देखिएको थियो ।

एसियाली बजारहरूमा सोमबार कारोबारको सुरुवातसँगै ब्रेन्ट क्रूड तेलको मूल्यमा दुई डलरभन्दा बढी अर्थात् २.८% को वृद्धि देखियो, जसले यो प्रति ब्यारेल ७६.३७ डलर पुग्यो । अमेरिकी कच्चा तेलको मूल्य पनि करिब दुई डलर बढेर प्रति ब्यारेल ७५.०१ डलर पुग्यो ।

यो उछाल शुक्रबार तेलको मूल्यमा आएको ७% को तीव्र वृद्धिपछि देखिएको हो । फारसको खाडी र ओमानको खाडीबीच अवस्थित होर्मुज स्ट्रेट, इरान र ओमानको समुद्री सीमाबीच पर्छ । यो साँघुरो जलमार्ग हो, जुन एक ठाउँमा मात्र ३३ किलोमिटर चौडा छ ।

यसको महत्त्वको अनुमान यो तथ्यबाट लगाउन सकिन्छ कि विश्वको कुल तेल आपूर्तिको करिब पाँचौँ हिस्सा यही मार्गबाट गुज्रन्छ । साउदी अरब, संयुक्त अरब इमिरेट्स, कुवेत र इरानजस्ता देशहरूबाट निर्यात हुने कच्चा तेल यही स्ट्रेट हुँदै अन्य देशहरूमा पुग्छ ।

यसबाहेक, विश्वमा सबैभन्दा धेरै लिक्विफाइड नेचुरल ग्यास (एलएनजी) निर्यात गर्ने देश कतार पनि आफ्नो निर्यातका लागि यही मार्गमा निर्भर छ ।

सन् १९८० देखि १९८८ सम्म चलेको इरान-इराक युद्धको समयमा दुवै देशले यो जलमार्गमा एक-अर्काको तेल आपूर्ति रोक्ने प्रयास गरेका थिए ।

यो सङ्घर्षमा वाणिज्यिक ट्याङ्करहरूमाथि आक्रमण गरिएको थियो, जसले अन्तर्राष्ट्रिय ऊर्जा आपूर्तिमा गम्भीर असर पारेको थियो ।

यो सङ्घर्षलाई इतिहासमा ‘ट्याङ्कर युद्ध’ को नामले पनि चिनिन्छ । यो मानिन्छ कि यदि इरानले होर्मुज स्ट्रेट बन्द गर्‍यो भने, अन्तर्राष्ट्रिय तेल आपूर्तिको करिब २०% हिस्सा प्रभावित हुन सक्छ ।

जुनमा अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय संस्था जेपी मॉर्गनले चेतावनी दिएको थियो कि यस्तो अवस्थामा कच्चा तेलको मूल्य प्रति ब्यारेल १२० देखि १३० डलरसम्म पुग्न सक्छ ।

बीबीसी टर्कीसँगको कुराकानीमा प्रोफेसर डा. अकत लैङ्गरले भने कि होर्मुज स्ट्रेट बन्द हुने आशङ्का मात्रले पनि अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा तेलको मूल्यमा असर देखिन थालेको छ ।

उनका अनुसार, बजारले पहिल्यै यो खतरा ध्यानमा राखेर प्रतिक्रिया दिइरहेको छ, र यो भन्नु गलत हुँदैन कि यदि होर्मुज स्ट्रेट बन्द भयो भने, तेल आपूर्ति अवरुद्ध हुनेछ र मूल्यहरू बढ्नेछन् ।

यद्यपि, इजरायली आक्रमणपछि इरानले आफ्नो तेल आपूर्तिमा कुनै असर नपरेको स्पष्ट गरेको थियो ।

तेल मन्त्रालयको तर्फबाट जारी वक्तव्यमा भनिएको थियो कि आक्रमणमा तेल भण्डारण केन्द्रहरू वा रिफाइनरीहरूलाई निशाना बनाइएको थिएन ।

तर, विश्लेषकहरूको मान्यता छ कि यदि सङ्घर्ष बढ्यो भने, भविष्यमा यो आधारभूत संरचनामाथि आक्रमण सम्भव छ, जसले अन्तर्राष्ट्रिय ऊर्जा आपूर्तिलाई गम्भीर धक्का पुर्‍याउन सक्छ । पहिल्यै पनि होर्मुज स्ट्रेट इरान र अमेरिकाबीच विवाद र टकरावको केन्द्र रहेको छ ।

सन् १९८८ मा एक अमेरिकी लडाकू विमानले इरानी यात्री विमानलाई खसालेको थियो, जसमा २९० जना मारिएका थिए । अमेरिकाले यो ‘सैन्य गल्ती’ भएको दाबी गरेको थियो र उसको नौसेनाले विमानलाई लडाकू विमान ठानेको थियो । तर, इरानले यसलाई ‘पूर्व-नियोजित आक्रमण’ भनेर संज्ञा दिएको थियो ।

अमेरिकाको यो पनि दाबी छ कि उसका युद्धपोतहरू यो क्षेत्रमा व्यापारिक जहाजहरूको सुरक्षाका लागि तैनाथ छन्, जसलाई सम्भावित रूपमा इरानी नौसेनाले निशाना बनाउन सक्छ ।

सन् २००८ मा अमेरिकाले भनेको थियो कि इरानी डुङ्गाहरूले तीन अमेरिकी युद्धपोतहरूको नजिक पुग्ने कोसिस गरेका थिए ।

यसको जवाफमा इरानी रिभोलुसनरी गार्ड्सका तत्कालीन कमान्डर-इन-चिफ मोहम्मद अलजाफरीले चेतावनी दिएका थिए कि यदि उनीहरूको डुङ्गामाथि आक्रमण भयो भने, उनीहरूले अमेरिकी जहाजहरू कब्जा गर्नेछन् ।

सन् २०१० मा यो स्ट्रेटमा एक जापानी तेल ट्याङ्करमाथि आक्रमण भएको थियो, जसको जिम्मेवारी अल-कायदा सम्बद्ध एक समूहले लिएको थियो ।

सन् २०१२ मा जब अमेरिका र युरोपले इरानमाथि आर्थिक प्रतिबन्ध लगाए, तब तेहरानले होर्मुज स्ट्रेट बन्द गर्ने धम्की दिएको थियो ।

इरानको आरोप थियो कि यी प्रतिबन्धहरूले उसलाई तेल निर्यातबाट प्राप्त हुने विदेशी मुद्रा प्राप्त गर्नबाट वञ्चित गर्ने षड्यन्त्र थिए ।

सन् २०१८ मा जब अमेरिकाले इरानी तेल निर्यातलाई ‘शून्य’ गर्ने नीति अपनायो, तब तत्कालीन इरानी राष्ट्रपति हसन रुहानीले सङ्केत दिएका थिए कि इरानले यो स्ट्रेटबाट गुज्रने तेल आपूर्तिलाई प्रभावित गर्न सक्छ ।

इरानी रिभोलुसनरी गार्ड्सका एक कमान्डरले पनि चेतावनी दिएका थिए कि यदि इरानी तेल निर्यात रोकेमा, उनीहरूले होर्मुज स्ट्रेटमा तेलको आवागमनलाई पूर्ण रूपमा रोक्नेछन् । बीबीसीको सहयोगमा