काठमाडौं । युलिया नाभाल्नीले सीधा हाम्रो आँखामा हेर्छिन् र भन्छिन्, ”म रुसको राष्ट्रपति बन्न चाहन्छु ।”

उनमा न कुनै सङ्कोच थियो, न कुनै डर ।

उनका पति र विपक्षी नेता एलेक्सी नाभाल्नीले लिएका अन्य धेरै निर्णयहरू जस्तै उनको यो निर्णय पनि स्पष्ट छ ।

युलियालाई थाहा छ कि यदि उनी पुटिनको शासन रहेको रुसमा फर्किइन् भने पक्राउ पर्न सक्छिन् । पुटिन प्रशासनले युलियालाई अतिवादमा संलग्न भएको आरोप लगाएको छ ।

यो खाली धम्की होइन, रूसमा यो मृत्यु हुन सक्छ ।

राष्ट्रपति पुटिनका कट्टर आलोचक उनका पति एलेक्सीलाई सोही आरोपमा १९ वर्षको जेल सजाय सुनाइएको थियो । तर, यी आरोपहरूलाई उनी राजनीतिक रूपमा प्रेरित मानिन्छ ।

नाभाल्नीको यस वर्षको फेब्रुअरीमा आर्कटिक सर्कलमा रहेको कडा जेलमा मृत्यु भएको थियो ।

नाभाल्नीको मृत्युपछि अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडनले उनको मृत्युका लागि पुटिन जिम्मेवार रहेकोमा कुनै शङ्का नरहेको बताएका थिए । तर, रुसले नाभाल्नीको हत्या गरेको आरोप अस्वीकार गरेको छ ।

युलियाले दोहोर्‍याइन् योजना 

युलिया, लन्डन कानुनी पुस्तकालयमा एक अन्तर्वार्ताको लागि हाम्रो अगाडि बसिरहेकी छिन् । युलिया पति नाभाल्नीको उत्तराधिकारी मात्र होइनन्, उनी जस्तै बोल्छिन् पनि ।

वकिलबाट राजनीतिज्ञ बनेका नाभाल्नीले रूसलाई परिवर्तन गर्ने सपना देखेका थिए ।

आफ्नो पतिको मृत्युअघि लेखिएको आफ्नो आत्मकथा देशभक्त (प्याट्रियट) विमोचन गर्दै युलियाले लोकतन्त्र बचाउनको लागि लडाइँ जारी राख्ने आफ्नो योजनालाई पुन: दोहोर्‍याइन् ।

उनले भनिन्, ”समय उपयुक्त भएपछि म उम्मेदवारका रूपमा चुनावमा भाग लिन्छु । मेरो राजनीतिक प्रतिद्वन्द्वी भ्लादिमिर पुटिन हुन् र म उनको शासन जतिसक्दो चाँडो अन्त्य गर्न हरसम्भव कदम चाल्नेछु ।”

अहिलेको लागि युलियाको सङ्घर्ष रुस बाहिर जारी रहनेछ । उनी मलाई भन्छिन्,”जबसम्म पुटिन रूसमा सत्तामा रहन्छन्, म फर्किने छैन ।”

यद्यपि, युलिया त्यो दिनको पर्खाइमा छिन्, जुन पक्कै पनि आउनेछ । जब रुसमा पुटिनको शासन समाप्त हुनेछ र रुस फेरि खुल्नेछ ।

उनका श्रीमान् जस्तै उनी पनि एक दिन रुसमा स्वतन्त्र र निष्पक्ष निर्वाचन गर्ने अवसर पाउने विश्वास गर्छिन् । उनी भन्छिन्, ”म त्यहाँ (रुसमा) हुनेछु ।”

परिवारले चुकाएको मूल्य 

रुसी शक्तिविरुद्धको सङ्घर्षमा उनको परिवारले अहिलेसम्म ठूलो मूल्य चुकाउनुपरेको छ । तर, अन्तर्वार्तामा उनी अडिग रहिन् ।

अन्तर्वार्तामा पुटिनको नाम आएपछि उनी झनै क्रोधित देखिन्थिन् । उनको व्यक्तिगत पीडा अब राजनीतिक सन्देशमा परिणत भयो, विशेषगरी सार्वजनिक रूपमा ।

उनी बताउँछिन्, ”एलेक्सीको मृत्युपछि म अब उनीहरूले दम्पतीको रूपमा साझा गरेको राजनीतिक निर्णय र विचारधारा र उनीहरूले आफ्ना छोराछोरीहरूमा पार्ने प्रभावको बारेमा बढी सोचिरहेकी छु ।”

नाभाल्नी दम्पतीका दुई बच्चा छन् । २३ वर्षीय दशा र १६ वर्षीय जाखर ।

उनी भन्छिन्, “उहाँ (नाभाल्नी) ले यो रोज्नुभएन भनेर मैले बुझेँ ।”

यद्यपि, उनी यो पनि भन्छिन् कि नाभाल्नीलाई आफ्नो बाटो परिवर्तन गर्न कहिल्यै आग्रह गरिनन् ।

नाभाल्नीको खोज रिपोर्ट

रुसको केन्द्रीय निर्वाचन आयोगले नाभाल्नीलाई राष्ट्रपतिको उम्मेदवार बन्न प्रतिबन्ध लगाएको थियो ।

नाभाल्नीले आफ्नो भ्रष्टाचार विरोधी फाउन्डेसनमार्फत प्रकाशित र प्रसारण गरेको अनुसन्धान रिपोर्टहरू लाखौं मानिसहरूले हेरेका थिए ।

यसमा उनको पछिल्लो गिरफ्तारीअघि पोस्ट गरिएको भिडिओ समावेश छ, जसमा पुटिनले ब्ल्याक सी नजिकै करिब एक अर्ब डलरको विलासी बंगला बनाएको दाबी गरिएको थियो ।

राष्ट्रपति पुटिनले यी आरोपहरूलाई अस्वीकार गरेका थिए ।

पुटिन प्रशासनलाई प्रश्न

युलिया भन्छिन्, “जब तपाईंले यस्तो जीवन बिताउनुहुन्छ, तपाईंले बुझ्नुहुन्छ कि उहाँ कहिल्यै पछि हटेनन् र त्यसैले तपाईंले उहाँलाई माया गर्नुभयो ।”

सन् २०२० मा नाभाल्नीलाई नर्भ एजेन्ट नोविचोक दिएर मार्ने प्रयास भएको थियो ।

उनलाई उपचारका लागि जर्मनी लगिएको र तत्कालीन जर्मनीका चान्सलरले पनि उनको स्वास्थ्यबारे पुटिन प्रशासनलाई प्रश्न गरेका थिए ।

नाभाल्नीले खुला स्रोत अन्वेषकहरूसँग नजिकबाट काम गरे । बेलिङ क्याट (एक मिडिया सङ्गठन) ले विषाक्तताको यो घटनालाई रूसको गुप्तचर सेवा एफएसबीसँग जोडेको थियो ।

जब नाभाल्नी रूस फर्के

उपचारका क्रममा स्वास्थ्यमा सुधार आएपछि उनले आत्मकथा लेख्न थाले । जनवरी २०२१ मा नाभाल्नी र युलिया रुस फर्के, जहाँ उनीहरू विमानबाट ओर्लिनेबित्तिकै पक्राउ परे ।

धेरै मानिसहरू प्रश्न गर्छन्, “उनीहरू किन रूस फर्किए ?”

युलिया भन्छिन्, “कुनै पनि छलफलको सम्भावना थिएन । म उनलाई समर्थन गर्न चाहन्थेँ । मलाई थाहा थियो कि उनी रूस फर्कन चाहन्छन् । मलाई थाहा थियो कि उनी आफ्ना समर्थकहरूमाझ हुन चाहनुहुन्छ ।”

उनले थप थपिन्, “उनी आफ्नो बहादुरी र साहसबाट ती सबै मानिसहरूका लागि उदाहरण बन्न चाहन्थे । उनले जनतालाई तानाशाहसँग डराउनु पर्दैन भनेर देखाउन चाहन्थे  । उनी मारिन्छन् भन्ने विचार मैले मेरो दिमागमा कहिल्यै आउन दिएन ।”

युलिया भन्छिन्, “हामीले यो जीवन दशकौंदेखि बाँचेका छौँ र योसँगै कठिनाइहरूको सामना गर्नेबारे हो, तपाईंले पनि तिनीहरूलाई समर्थन गर्नुहुन्छ ।”

जेलमा कस्तो व्यवहार ?

जेलमा पठाइएपछि नाभाल्नीले नोटबूक प्रविष्टिहरू, सोसल मिडियामा पोष्टहरू र जेल डायरीमार्फत आफ्नो आत्मकथा लेख्ने काम जारी राखे ।

नाभाल्नीको डायरी, सामाजिक सञ्जालका पोष्ट र नोटबूकमा लेखिएका धेरै लेख पहिलोपटक प्रकाशित भइरहेका छन् । नाभाल्नीले आफ्ना केही सामग्री जेल प्रशासनले जफत गरेको दाबी गरेका थिए ।

”देशभक्तले नयाँ जानकारी मात्रै दिँदैन, झट्का पनि दिन्छ”

हामी सबैलाई नाभाल्नीको अन्तिम अध्यायको बारेमा थाहा छ, जसले जेलमा उनको उपचार र यसको सामना गर्ने उनको साहसको विवरण दिन्छ । यसले विवरणलाई थप मार्मिक बनाउँछ ।

नाभाल्नीले जेलभित्र २९५ दिन एकान्तमा बिताए । यस पुस्तकका अनुसार उनलाई यस समयमा दण्डित गरिएको थियो । न त उनलाई फोन गर्न दिइयो, न कसैलाई भेट्न दिइयो ।

उनको सर्टको माथिल्लो बटन खोलेपछि समेत कुटपिट भएको थियो ।

युलिया सम्झिन्छिन्, “सामान्यतया कैदीलाई दुई हप्ता मात्र एकान्त काराबासमा राखिन्छ र यो सबैभन्दा कठोर सजाय हो । मेरो श्रीमान्‌ले त्यहाँ लगभग एक वर्ष पूर्ण एक्लोपनमा बिताउनुभयो ।”

अगष्ट २२ मा जेलमा एकान्त काराबासमा हुँदा नाभाल्नीले आफ्नो डायरीमा लेखेका थिए—

“मेरो कोठामा यति तातो छ कि सास फेर्न गाह्रो भइरहेको छ । तपाईं माछा जस्तै महसुस गर्नुहुन्छ जुन किनारमा फ्याँकिएको छ, ताजा हावाको लागि लालसा । जे होस्, धेरैजसो समय यो अँध्यारो हुन्छ । यो पूर्ण रूपमा पृथक छ, चर्को सङ्गीत निरन्तर बजिरहेको छ । सैद्धान्तिक रूपमा विभिन्न कक्षहरूमा राखिएका कैदीहरूले एकअर्कासँग कुरा गर्न नसक्ने गरी यो गरिएको थियो तर, वास्तवमा यो सङ्गीतको उद्देश्य यातनामा परेकाहरूको चित्कारलाई मौन गराउनु हो ।”

जब रुसमाथि प्रतिबन्ध लगाइएको थियो

युलियाले नाभाल्नीको मृत्यु हुनुअघि दुई वर्षसम्म न त कुरा गर्न पाए, न त भेट्ने अनुमति नै !

“एलेक्सीलाई यातना दिइयो, भोको थिए र अत्यन्तै कठिन परिस्थितिमा राखिएको थियो,” उनले भनिन् ।

नाभाल्नीको मृत्युपछि अमेरिका, बेलायत र युरोपेली सङ्घले रुसमाथि नयाँ प्रतिबन्ध लगाउने घोषणा गरेका थिए ।

यसमा आर्कटिक सर्कल पेनल कालोनी जेल चलाउने ६ जना कारागारका अधिकारीहरूको सम्पत्ति फ्रिज गर्ने पनि समावेश छ ।

नाभाल्नीको मुद्दा सुन्ने न्यायाधीशहरूमाथि पनि प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । “एलेक्सीको मृत्युको अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिक्रिया मजाक जस्तै हो र उनले पश्चिमी नेताहरूलाई पुटिनसँग कम डराउन आग्रह गरे ।”

युलिया राष्ट्रपति पुटिनलाई आफ्नो पतिको हत्याको आरोपमा पक्राउ गर्न चाहन्छिन् ।

युलिया भन्छिन्, “म उसलाई विदेशको जेल, कम्प्युटर र राम्रो खानाको व्यवस्था रहेको जेलमा बसाउन चाहन्न । म उसलाई रूसी जेलमा बसेको हेर्न चाहन्छु । र, यति मात्र होइन, म चाहन्छु कि उनीहरूले एलेक्सीलाई राखेकै अवस्थामा जस्तै जीवन बिताओस् । यो मेरो लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ ।”

रुसले नाभाल्नीको मृत्यु प्राकृतिक कारणले भएको दाबी गरेको थियो । युलियाको विश्वास छ कि पुटिनले उनको हत्याको आदेश दिए ।

युलिया भन्छिन्, “भ्लादिमिर पुटिनले मेरो पतिको मृत्यु र हत्याको जवाफ दिनुपर्नेछ ।”

एलेक्सीको पुस्तकको प्रभाव  

यो पुस्तक आत्मकथाभन्दा पनि राजनीतिक कृतिजस्तो लाग्छ । यो स्वतन्त्र रूस चाहने सबैका लागि एकताको सन्देश पनि हो ।

रुसी भाषाबाहेक यो पुस्तक ई-बूक र अडियो बूकको रुपमा पनि प्रकाशित भइरहेको छ ।

तर, भन्सार जाँचका क्रममा रोकिने डरले यस पुस्तकको हार्डकपी रुस वा बेलारुसमा नपठाउने प्रकाशकहरू बताउँछन् ।

यो पनि स्पष्ट छ कि कति रूसीहरूले यो पुस्तक किन्न साहस जुटाउन सक्छन् । यस पुस्तकले कस्तो प्रभाव पार्न सक्छ भन्ने प्रश्न अझै छ ।

“नाभाल्नी अन्तसम्म दृढ रहिन् ?”

नाभाल्नी अन्तिम क्षणसम्म अडिग रहे र पछि हटेनन् भन्ने सन्देश यस पुस्तकको प्रत्येक पानामा स्पष्ट छ । पुस्तकको समयमा उनको हास्यपक्ष पनि अगाडि आउँछ ।

एक ठाउँमा उनी लेख्छन्, ”सजाय कक्षमा चुपचाप बस्ने, कम खाने र बाहिरी संसारबाट टाढै बस्ने सित्तैमा अनुभव पाइरहेको छ ।”

उनी लेख्छन्, ”बाहिरी संसारमा बस्ने र मिडलाइफ सङ्कटबाट गुज्रिरहेका मानिसहरूले त्यस्ता अनुभवहरूको लागि पैसा तिर्छन् ।”

एकै ठाउँमा मात्रै भाँचिएको देखिन्छ । सन् २०२१ मा उनले नागरिक चिकित्सकबाट स्वास्थ्य सेवा लिन जेलभित्रै भोक हड्ताल गरेका थिए ।

एउटा लेखमा उनी लेख्छन्, “पहिलो पटक म मानसिक र नैतिक रूपमा टुटेको महसुस गर्दैछु ।”

तर, युलिया भन्छिन्, ”पुटिन प्रशासनले उनलाई तोड्छ कि भनेर आफूलाई कहिल्यै चिन्ता थिएन । म शतप्रतिशत पक्का छु कि यही कारणले उनीहरूले अन्ततः उनलाई मार्ने निर्णय गरे । किनभने उनीहरूले महसुस गरे कि नाभाल्नी कहिल्यै पछि हट्ने छैनन् ।

वास्तवमा जब नाभाल्नीलाई उनको मृत्युको एक दिन अघि न्यायाधीशसमक्ष पेश गरियो, उनी हाँस्दै देखिएका थिए ।

जब एलेक्सीले न्यायाधीशलाई हाँस्दै भेटे

युलिया भन्छिन्, ”खुसीका साथ हाँस्नु उनको व्यक्तित्वको सबैभन्दा ठूलो बल थियो । उनी वास्तवमै पुटिन र उनको शक्तिमाथि हाँसे । यही कारणले भ्लादिमिर पुटिनले उनलाई धेरै घृणा गर्थे ।”

नाभाल्नीका लेखहरू पनि व्यङ्ग्यले भरिएका छन् । नभाल्नी लेख्छन्, ”यदि म मरेँ भने पुस्तक धेरै बेचिनेछ ।”

उनी लेख्छन्, ”रासायनिक हतियार प्रयोग गरी हत्याको प्रयास र जेलमा दुखद् मृत्यु हुँदा पनि किताब बिक्री नभएको तथ्यलाई सामना गरौँ भने त्यो किताबले के बेच्ने हो, कल्पना गर्न गाह्रो छ । पुस्तकका लेखकलाई खलनायक राष्ट्रपतिले मारेका छन्, मार्केटिङ विभागले यो भन्दा के माग्न सक्छ ।”

अन्ततः, ‘देशभक्त’ पनि दुई व्यक्तिको प्रेम कथा हो, जो आफ्नो उद्देश्यमा पूर्ण रूपमा प्रतिबद्ध छन् ।

त्यो उद्देश्य अब युलियाको प्रतीक बनेको छ ।

एलेक्सीले युलियाको लागि के लेखे?

जेलमा युलियाको भ्रमणपछि नाभाल्नी लेख्छन्, “मैले उनको कानमा फुसफुसाएर भनेँ- म नाटकीय हुन चाहन्नँ तर, म जेलबाट कहिल्यै बाहिर नआउने सम्भावना धेरै छ, उनीहरूले मलाई विष दिनेछन् ।”

“मलाई थाहा छ,” युलियाले आफ्नो टाउको हल्लाउँदै स्थिर र बलियो स्वरमा भनिन् ।