नेपाल‍-भारतबीच स्वादको साझेदारी

काठमाडौं । नेपाल र भारतको सम्बन्ध भूगोल, इतिहास, र सांस्कृतिक सम्पर्कका दृष्टिले ‘अनन्य’ छ । यी दुई छिमेकी देशबीचको साझेदारी सीमाना र व्यापारमा मात्र सीमित नभइ खानाको परम्परा र स्वादमा पनि प्रगाढ छ ।

खाना दुई देशबीचको सांस्कृतिक आदान–प्रदानलाई सजीव बनाउने मात्र नभएर राजनीतिक र सामाजिक सम्बन्धलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउने माध्यम बन्ने गरेको छ ।

नेपाल र भारतबीचको खानाको सम्बन्ध केवल स्वाद र परम्परामा मात्र छैन । यो दुबै देशका जनताबीचको गहिरो आत्मीयता र सांस्कृतिक पहिचानको पनि प्रतीक हो । यसैले त खानालाई दुई देशबीचको इतिहास, वर्तमान, र भविष्यलाई जोड्ने एउटा महत्वपूर्ण कडीको रूपमा लिइन्छ ।

साझा पाककलाको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

नेपाल र भारतको पाककला हजारौँ वर्ष पुरानो छ । दुई देशबीचको सांस्कृतिक र आर्थिक आदान–प्रदानले पनि साझा स्वादको परम्परा निर्माण गरेको छ । हिमालय क्षेत्र, गंगा मैदान, र तराईको समृद्ध क्षेत्रले यो साझा परम्परालाई थप बलियो बनाएका छन् ।

भारतको उत्तर प्रदेश, बिहार, पश्चिम बंगाल र अन्य सीमावर्ती क्षेत्रले नेपालको तराई क्षेत्रसँग साझा सांस्कृतिक परम्परा विकास गरेका छन् । उदाहरणका लागि नेपालका चिउरा–तरकारी र भातजस्तै भारतीय भान्साका दाल–रोटी र तरकारीका परिकार लोकप्रिय छन् । यी खानाले दुबै देशको ग्रामीण जनजीवन र परम्परागत स्वादलाई प्रतिनिधित्व गर्छन् ।

नेपालको पहाडी क्षेत्रमा भारतीय प्रभाव कम देखिए पनि थकाली खानाजस्तो परम्परागत परिकारमा भने भारतबाट उत्पादित मसलाको झल्को देख्न सकिन्छ । भारतीय मसलाको प्रभाव नेपालका तराई–मधेसलगायत अधिकांश शहरी क्षेत्रमा देख्न सकिन्छ । जसले दुई देशबीचको व्यापार र सांस्कृतिक सम्बन्धलाई झल्काउँछ ।

साझा स्वाद र मसलाको भूमिका

नेपाल र भारतको साझा स्वादमा भारतीय मसलाले ठूलो भूमिका खेल्छ । नेपालका भान्सामा भारतीय गरम मसला र दालचिनीको व्यापक प्रयोगले दुई देशको पाककला शैलीलाई जोडेको छ ।

नेपाली भान्साका गुन्द्रुक, ढिँडो र आल–तामा–बोडीको परिकारमा भारतीय मसालाले नयाँ स्वाद थपेको छ । त्यसैगरी भारतमा नेपाली अचार, मोःमो, र थकाली परिकारले आफ्नो स्थान बनाउन सफल भएका छन् । यी परिकारको प्रभावले खानाको माध्यमबाट सांस्कृतिक सम्पर्क मात्र होइन, परस्पर निर्भरतालाई पनि झल्काउँछ ।

सीमाना र सांस्कृतिक प्रभाव

नेपाल र भारतका सीमावर्ती क्षेत्रहरू सांस्कृतिक आदान–प्रदानको केन्द्र बनेका छन् । भारतका बिहार, उत्तर प्रदेश र पश्चिम बंगालजस्ता सीमावर्ती राज्य र नेपालको तराई क्षेत्रबीचको सम्बन्धले साझा खानाको परम्परा निर्माण गरेको छ ।

तराई क्षेत्रमा पुरी, समोसा, लस्सी र जलेबीजस्ता भारतका परिकार अत्यधिक लोकप्रिय छन् । यी परिकारले नेपालका दैनिक जीवनमा विशेष स्थान ओगटेका छन् ।

त्यसैगरी, भारतका नेपाली मूलका समुदायमा पनि गुन्द्रुक, अचार, र ढिंडो जस्ता नेपाली परम्परागत परिकार विशेष प्रिय छन् । यो सांस्कृतिक प्रभावले खानालाई केवल पोषणको माध्यमभन्दा माथि उठाएर सांस्कृतिक पहिचानको प्रतीक बनाएको छ।

नेपाल – भारतबीचको खानाको साझा स्वादले कूटनीतिक सम्बन्धलाई पनि नरम र मानवीय बनाउने भूमिका खेल्छ । राजनीतिक भेटघाट र उच्चस्तरीय बैठकमा पस्किने खाना केवल परम्पराको प्रतीक नभइ यसले मित्रताको सन्देश पनि बोक्छ ।

महत्त्वपूर्ण राजनीतिक भेटघाटमा नेपाली मोःमो र भारतीय पराठाले मित्रताको झल्को दिनेको गरेको छ । यी परिकारले सम्बन्धको नरम पक्षलाई उजागर गर्दै आपसी आदर र विश्वासलाई सुदृढ बनाउँछन् ।

त्यस्तै, महोत्सव र सांस्कृतिक आदान–प्रदानका क्रममा भारतको रसगुल्ला र नेपालका सेलरोटीजस्ता परिकारले दुई देशबीचको आत्मीयता थप गाढा बनाउँछन् । खानाले खाली मित्रतालाई मात्र दशाँउँदैन । यसले दुई देशका नागरिकबीचको गहिरो सम्बन्धलाई थप उचाइमा पुर्याएको छ ।

सांस्कृतिक पर्व र खाना

नेपाल र भारतका सांस्कृतिक पर्वमा खानाको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण देखिन्छ । दुबै देशमा मनाइने छठ, होली, दशैं, तिहारजस्ता पर्वले खानाको सांस्कृतिक महत्त्वलाई उजागर गर्छन् ।

नेपालमा छठ पर्वको समयमा भारतीय परिकारको प्रत्यक्ष प्रभाव पर्ने गरेको छ । पूजा सामग्रीमा प्रयोग हुने मिष्ठान्न र परिकारमा भारतीय छायाँ स्पष्ट देख्न सकिन्छ ।

यस्तै, भारतमा नेपाली समुदायले मनाउने दशैं र तिहारमा नेपाली चिउरा, गुन्द्रुक, र ढिँडोको भएको पाइन्छ । यी परम्पराले सांस्कृतिक विविधता र सम्मानलाई प्रोत्साहित गरेको जानकार बताउँछन् ।

सामाजिक कूटनीति र आर्थिक सम्भावना

नेपाल र भारतले खानालाई ‘सामाजिक कूटनीति’को रूपमा प्रभावकारी तवरले प्रयोग गर्न सक्छन् । साझा पाककला महोत्सवहरूको आयोजना गरेर दुई देशबीचको सांस्कृतिक सम्बन्धलाई थप बलियो बनाउने अवसर छ ।

मसला, चिया र अन्य परिकारका सामग्रीको व्यापारले दुबै देशको आर्थिक विकासलाई टेवा दिन सक्छ । उदाहरणका लागि– नेपालको इलाममा उत्पादित चिया र भारतका मसलाले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने सम्भावना छ ।

यसका अतिरिक्त दुई देशले साझा परियोजनाहरूमार्फत खानाको परम्परालाई विश्वव्यापी रूपमा प्रवर्द्धन गर्न सक्छन् । पाककलासम्बन्धी अनुसन्धान, पर्यटन प्रवर्द्धन र सांस्कृतिक आदान–प्रदानले आर्थिक र सांस्कृतिक लाभ प्रदान गर्नेछ ।

अन्य परिकारसँगको प्रतिस्पर्धा

नेपालका भान्सामा भारतको प्रभाव गहिरोसँग गढेको छ । अर्को छिमेकी देश चीनका परिकार लोकप्रिय भए पनि तिनले भारत र नेपालको साझा स्वादको आत्मीयता दिन भने सक्दैनन् । पश्चिमी परिकार व्यापारिक रूपमा सफल भए पनि, तिनको प्रभाव सांस्कृतिक सम्बन्धमा सीमित छ ।

नेपालमा अन्य देशका परिकार पनि लोकप्रिय हुँदै गएका छन् । बर्गर, पिज्जा र पास्ताजस्ता पश्चिमा परिकार पनि नेपाली युवा पुस्तामा निकै रुचाइएका छन् । जापानी सुशी र कोरियन रामेनजस्ता परिकारले समेत काठमाडौंका रेस्टुरेन्टमा स्थान बनाइसकेका छन् ।

तर, यी परिकारहरूको प्रभाव भारतसँगको सम्बन्धजस्तो गहिरो छैन । । पश्चिमी परिकारहरू व्यापार र सहरीकरणसँग जोडिएका छन् । ती परिकार सांस्कृतिक आत्मीयता निर्माण गर्नेभन्दा पनि स्वादका लागि मात्र लोकप्रिय छन् ।

जापानी र कोरियन परिकारले नेपाली भान्सालाई नयाँ स्वाद दिएको भए पनि तिनले हालसम्म सांस्कृतिक सम्बन्धलाई जोड्ने कुनै आधार प्रस्तुत गरेका छैनन् ।

निष्कर्ष

भारतसँगको भान्साको सम्बन्धले भने सांस्कृतिक, धार्मिक र राजनीतिक एकताको भावना बलियो बनाएको छ । नेपाल र भारतको भान्साले स्वादको मात्र नभएर साझा इतिहास, परम्परा र मित्रताको कथा बोल्छ ।

खानाको माध्यमबाट नेपाल र भारतबीचको सम्बन्धलाई अझ सुमधुर र सुदृढ बनाउन सकिन्छ । साझा स्वादले सम्बन्धलाई केवल ऐतिहासिक र भौगोलिक सीमामा सीमित नराखी भविष्यका लागि थप गहिरो बनाउन सक्छ ।

नेपाल र भारतबीचको साझा स्वादले विश्वसामु यी दुई देशबीचको मित्रताको कथा सुनाउँछ । यो सम्बन्ध केवल खानाको बारेमा होइन सम्बन्धको सजीवता, सांस्कृतिक र कूटनीतिक आयामको प्रतीक हो । यसले सम्बन्धलाई भविष्यसम्म मजबुत बनाइराख्न, नयाँ पुस्तामा यो परम्परा बचाइराख्न, र दुबै देशबीचको आत्मीयतालाई अझ प्रगाढ बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।

साझा स्वादले मात्रै होइन, नेपाल र भारतको सांस्कृतिक परम्पराले पनि दुबै देशलाई एकअर्कासँग जोडेर राखेको छ । यो सम्बन्धलाई अझ गहिरो बनाउन खाना सबैभन्दा सरल तर, प्रभावकारी माध्यम हो ।