भारत–पाकिस्तानको बढ्दो तनावले छिमेकीलाई कस्तो प्रभाव पार्छ ?

‘अपरेसन सिन्दुर’ पछि भारत र पाकिस्तानबीच तनाव बढ्दै गएको छ । बिहीबार दुवै देशले एकअर्कामाथि कारबाही गरेको दाबी गरेका छन् ।

बिहीबार रक्षामन्त्री राजनाथ सिंहको अध्यक्षतामा दिल्लीमा सर्वदलीय बैठकपछि केन्द्रीय मन्त्री किरेन रिजिजुले भने, ‘अपरेसन सिन्दुर एक निरन्तर चलिरहेको अपरेसन हो ।’

त्यसपछि बिहीबार राति भारतले भनेको छ कि जम्मू, पठानकोट र उधमपुरका सैन्य स्टेशनहरूमा पाकिस्तानले आक्रमण गरेको थियो, जसलाई निष्फल पारिएको छ । पाकिस्तानका रक्षामन्त्रीले आक्रमणको कुरालाई अस्वीकार गरेका छन् ।

भारतको रक्षा मन्त्रालयले दाबी गरेको छ कि ‘विश्वसनीय जानकारी अनुसार लाहोरमा एक हवाई रक्षा प्रणाली नष्ट गरिएको छ ।’ पाकिस्तानले भारतका २५ ड्रोनहरू खसालेको दाबी गरेको छ ।

यो तनावमा दुवै देशका छिमेकीहरूको अवस्था के हुन सक्छ भन्ने जान्न बीबीसीले केही विज्ञहरूसँग कुराकानी गरेको छ । मिडिल ईस्ट इनसाइट्स प्लेटफर्मकी संस्थापक डा. शुभदा चौधरी भन्छिन्, ‘यदि तपाईंले हेर्नुभयो भने, भारत र पाकिस्तानका छिमेकी देशहरूमा सामाजिक-आर्थिक रूपमा तल्लो तहका मानिसहरू धेरै छन् । यदि भारत र पाकिस्तानबीचको द्वन्द्व लामो समयसम्म चल्यो भने, यसको आर्थिक प्रभाव पर्ने मानिसहरूको संख्या धेरै ठूलो हुनेछ ।’

शुभदा चौधरीले बताइन् कि यी सबै देशहरूको अर्थतन्त्र कोभिड महामारीपछि संघर्ष गरिरहेको छ, त्यसैले यस्ता देशहरूका लागि आर्थिक हितहरू बढी महत्त्वपूर्ण छन् ।

उनलाई लाग्छ कि भारत र पाकिस्तानका छिमेकीहरू यो तनाव चाँडै समाप्त होस् भन्ने प्रयासमा छन् । अफगानिस्तान, बंगलादेश, श्रीलंका, नेपाल, म्यानमार र भुटानजस्ता छिमेकी देशहरूका लागि भारत र पाकिस्तानबीचको तनाव धेरै हिसाबले महत्त्वपूर्ण छ ।

शुभदा चौधरी भन्छिन्, ‘यदि भारत र पाकिस्तानमा द्वन्द्व लामो समयसम्म लम्बियो भने, विभिन्न छिमेकीहरूमा यसको फरक-फरक प्रभाव पर्नेछ । नेपालबाट कुरा सुरु गरौं, नेपालको भारतसँग ६० प्रतिशत व्यापार हुन्छ, त्यो प्रभावित हुन सक्छ । बन्दरगाह र व्यापारिक मार्गहरूको मामिलामा नेपाललाई समस्या हुन सक्छ । नेपाल र भारतबीच लामो सीमा छ र नेपाल चाहन्छ कि यो तनाव कम होस्, जबकि चीनले यो अवस्थाको फाइदा उठाएर नेपालसँग सम्बन्ध अगाडि बढाउन सक्छ ।’

उनको अनुसार यस्तै आर्थिक संकट भुटानमा पनि हुन सक्छ किनभने भारतको अर्थतन्त्रमा असर पर्‍यो भने त्यहाँको पर्यटन उद्योग पनि प्रभावित हुनेछ ।

दक्षिण एसियाको भूराजनीतिका जानकार र साउथ एसियन युनिभर्सिटीमा सहप्राध्यापक धनञ्जय त्रिपाठीको विचारमा भारत-पाकिस्तानबीचको तनावमा अफगानिस्तानबाहेक अन्य देशहरू तटस्थ रहनेछन् ।

उनको विश्वास छ कि अन्य सबै छिमेकी देशहरू यो मामिलामा मौन रहनेछन् । धनञ्जय त्रिपाठी भन्छन्, ‘भारत यस क्षेत्रमा ठूलो अर्थतन्त्र हो र साना छिमेकी देशहरू भारतसँग विभिन्न आर्थिक गतिविधिहरूसँग जोडिएका छन् । श्रीलंका र नेपालजस्ता देशहरूका लागि पर्यटनबाट हुने कमाइ धेरै महत्त्वपूर्ण छ र उनीहरू चाहन्छन् कि यो तनाव चाँडै समाप्त होस् ।’

भारत र श्रीलंकाबीच स्वतन्त्र व्यापार सम्झौता छ र श्रीलंकाको हालैको आर्थिक संकटको समयमा भारतले उसलाई धेरै सहयोग गरेको छ । हालै प्रधानमन्त्री मोदीले श्रीलंकाको भ्रमण पनि गरेका थिए ।

धनञ्जय त्रिपाठीको विचारमा भारत-पाकिस्तानबीच तनाव बढ्दा यी देशहरू चाहन्छन् कि दुवै देशले वार्ताद्वारा यसको चाँडै समाधान गरून् ।

विदेश मामिलाका जानकार कमर आगा पनि यो कुरासँग सहमत देखिन्छन् । उनले भने, ‘छिमेकी देशहरूसँग भारतको व्यापारिक सम्बन्ध छ । यदि द्वन्द्व बढ्यो भने यसले अर्थतन्त्रलाई प्रभावित गर्नेछ । किनभने युद्धको समयमा रक्षा खर्च बढ्छ र यसमा रोजगारी प्राप्त हुँदैन । यस्तोमा बंगलादेशलाई ठूलो नोक्सान हुन सक्छ किनभने बंगलादेशको वर्तमान सरकार पाकिस्तानको नजिक जाँदैछ । जबकि भारतको ठूलो लगानी बंगलादेशमा छ ।’

यद्यपि भारत र बंगलादेशबीच पहिले सम्बन्ध धेरै राम्रो थियो, तर गत वर्ष बंगलादेशमा भएको आन्दोलनको कारण त्यसबेलाकी प्रधानमन्त्री शेख हसिनाले आफ्नो पद छोड्नुपर्‍यो ।

त्यसपछि बंगलादेशमा मोहम्मद युनुसको नेतृत्वमा बनेको अन्तरिम सरकारको धेरै मुद्दाहरूमा भारतसँग मतभेद रहेको छ ।

कमर आगा भन्छन्, ‘चीनले पनि धेरै देशहरूमा लगानी गरेको छ, तर यो देखिएको छ कि चीनको लगानीबाट उसलाई बढी फाइदा हुन्छ, त्यसैले माल्दिभ्स र श्रीलंकाजस्ता देशहरू पुनः भारतको नजिक आएका छन् ।’

भारत र पाकिस्तानबीचको तनावको बीचमा चीनको विषयमा धेरैको ध्यान छ । चीनको पाकिस्तानसँग नजिकको सम्बन्ध छ र भारतसँग पनि उसको व्यापारिक हितहरू जोडिएका छन् ।

जबकि चीन आफैं हाल अमेरिकासँग ट्यारिफ युद्धमा उल्झिएको छ, जसले चीनको आफ्नै अर्थतन्त्रमा पनि संकट देखिएको छ ।

चिनियाँ विदेश मन्त्रालयले पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरमा भारतको हवाई आक्रमणलाई ‘खेदजनक’ भनेको छ । बुधबार भएको यो आक्रमणलाई भारतले ‘अपरेसन सिन्दुर’ नाम दिएको छ ।

भारत र पाकिस्तानबीच बढ्दो तनावमा एक प्रश्नको जवाबमा चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताले भने कि उनीहरू वर्तमान अवस्थाबारे ‘चिन्तित’ छन् ।

चिनियाँ विदेश मन्त्रालयले भनेको छ, ‘भारत र पाकिस्तान एकअर्काका छिमेकी हुन् र सधैं रहनेछन् । तिनीहरू दुवै चीनका छिमेकी पनि हुन् । चीन सबै प्रकारको आतंकवादको विरोध गर्छ ।’

मन्त्रालयका प्रवक्ताले दुवै देशहरूलाई ‘शान्त रहन, संयम अपनाउन र यस्ता कार्यहरूबाट बच्न अपील गरेका छन् जसले अवस्थालाई थप जटिल बनाउन सक्छ ।’

विज्ञहरूको विचारमा चीन कहिल्यै पनि चाहँदैन कि पाकिस्तान अस्थिर होस्, जसले उसको अर्बौंको लगानी खेर जाओस् ।

पाकिस्तानमा चीनले सन् २००५ देखि २०२४ सम्ममा करिब ६८ बिलियन अमेरिकी डलर लगानी गरेको छ ।

यसबाहेक, चीनले पाकिस्तानमा चाइना-पाकिस्तान इकोनोमिक कोरिडोर (सीपेक) र बेल्ट एन्ड रोडअन्तर्गत ठूलो लगानी गरिरहेको छ ।

यद्यपि, विदेश मामिलाका जानकार कमर आगा भन्छन्, ‘चीन चाहन्छ कि यो द्वन्द्व चलिरहोस्, यो उसका लागि राम्रो हो । चीनका केही हालिया बयानहरूले पनि यही देखाउँछन् । द्वन्द्वको अवस्थामा चीनलाई आफ्ना हतियारहरू पाकिस्तानलाई बेच्ने अवसर प्राप्त हुनेछ ।’

२२ अप्रिलमा जम्मू-कश्मीरको पहलगाममा भएको आक्रमणपछि अफगानिस्तानको विदेश मन्त्रालयले एक वक्तव्य जारी गरी यो आक्रमणको निन्दा गर्‍यो र भने कि यस्ता घटनाहरूले क्षेत्रको सुरक्षा र स्थिरतालाई हानि पुर्‍याउँछन् ।

भारतको ‘अपरेसन सिन्दुर’ र पाकिस्तानसँग बढ्दो तनावमा पनि अफगानिस्तानको विदेश मन्त्रालयले वक्तव्य जारी गरी यो तनावमा चिन्ता व्यक्त गरेको छ र भारत-पाकिस्तानलाई यो तनाव वार्ताद्वारा समाप्त गर्न अपील गरेको छ ।

यद्यपि, अफगानिस्तान र पाकिस्तानबीच आफैंमा सीमा विवाद चलिरहेको छ ।

कमर आगा भन्छन्, ‘अफगानिस्तानको कुनै पनि सरकारले पाकिस्तानसँगको आफ्नो सीमा अर्थात् डुरन्ड रेखालाई कहिल्यै स्वीकार गरेको छैन, त्यसैले पाकिस्तान र अफगानिस्तानबीच धेरै पुरानो सीमा विवाद छ । यदि भारत-पाकिस्तान द्वन्द्व बढ्यो भने, अफगानिस्तान भारतको साथमा उभिएको देखिनेछ ।’

‘यो विवाद भारतमा अंग्रेजी शासनको समयदेखि चलिरहेको छ, जब दोस्रो आंग्ल-अफगान युद्ध भएको थियो र डुरन्ड रेखालाई दुवै देशको सीमाको रूपमा निर्धारण गरिएको थियो ।’

सन् १८९३ मा अफगान राजा र ब्रिटिश शासित भारतका विदेश मन्त्री सर मोर्टिमर डुरन्डबीच भएको सम्झौतापछि अफगानिस्तानको केही हिस्सा ब्रिटिश इन्डियालाई दिइएको थियो ।

सन् १९४७ मा पाकिस्तानको जन्मपछि धेरै अफगान शासकहरूले डुरन्ड सम्झौताको वैधतामाथि प्रश्न उठाए र दुवै देशबीच शत्रुताको बीज रोपियो ।

रक्षा विज्ञ संजीव श्रीवास्तव भन्छन्, ‘दक्षिण एसियाका धेरैजसो देशहरूसँग भारतको राम्रो सम्बन्ध रहेको छ र यदि यो द्वन्द्व बढ्यो भने यी देशहरूको चिन्ता बढ्नेछ ।’

भारत-पाकिस्तानबीचको तनावको बीचमा इरानका विदेश मन्त्री अब्बास अरागचीले यो हप्ता पाकिस्तान र भारतको भ्रमण गरेका छन् । इरानले पहलगाम आक्रमणको निन्दा गरेको छ र उसले दुवै देशबीच तनाव कम गर्न मध्यस्थताको प्रस्ताव पनि राखेको छ ।

इरानका राष्ट्रपति मसुद पेजेशकियानले भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीलाई फोन गरेर पहलगाम आक्रमणको निन्दा गरे र पाकिस्तानका प्रधानमन्त्री शहबाज शरीफसँग पनि भारतसँगको तनावबारे कुराकानी गरे ।

इरान र पाकिस्तान एकअर्काका छिमेकी देश हुन् र दुवै देशबीच लामो सीमा छ ।

कमर आगा भन्छन्, ‘इरान भारत-पाकिस्तान द्वन्द्वलाई चाँडै समाप्त भएको देख्न चाहन्छ, किनभने यदि यो क्षेत्रमा द्वन्द्व बढ्यो भने पाकिस्तानसँग सीमा साझा गर्ने कारणले इरानमा पनि प्रभाव पर्न सक्छ ।’

यता, भारत र इरानबीच ऐतिहासिक, रणनीतिक र आर्थिक कारणले व्यापारिक सम्बन्ध बलियो रहेको छ ।

सन् २०२२-२३ मा भारत र इरानबीच करिब २.५ बिलियन डलरको व्यापार भएको थियो । भारतले इरानलाई १.९ बिलियन डलरको निर्यात गरेको थियो भने इरानले भारतलाई ६० करोड डलरको निर्यात गरेको थियो ।

भारत इरानको शीर्ष पाँच व्यापारिक साझेदार देशहरूमा समावेश छ । भारतले हरेक वर्ष इरानलाई करिब १ बिलियन डलरको चामल पठाउँछ ।

इरानमाथि अमेरिकी प्रतिबन्धका कारण भारतका लागि इरानको तेल निर्यात प्रभावित भएको छ । सन् २०१९ अघिसम्म भारतले आफ्नो १० प्रतिशत तेल आवश्यकता इरानको तेलबाट पूरा गर्थ्यो ।

यसबाहेक, भारतले इरानको चाबहार बन्दरगाहमा करिब ५० करोड डलर लगानी गरेको छ । भारत चाबहार बन्दरगाहमार्फत अफगानिस्तान र मध्य एसियाको बजारमा पहुँच बनाउन चाहन्छ ।

रक्षा विज्ञ संजीव श्रीवास्तव भन्छन्, ‘इरानको दुवै देशसँग सम्बन्ध छ र ऊ हर हालतमा चाहन्छ कि यो द्वन्द्व चाँडै समाप्त होस् र शान्ति स्थापना गर्ने उसको प्रयास जारी रहनेछ ।’ बीबीसीको सहयाेगमा