मनमोहन सिंहका विशेषता : सादा जीवनदेखि यथार्थपरक विदेश नीतिसम्म

काठमाडौं । बिहीबार ९२ वर्षको उमेरमा निधन भएका भारतका मनमोहन सिंह लगातार दुई कार्यकाल भारतको प्रधानमन्त्री भए । उनको व्यक्तिगत छवि सधैँ सफा रह्यो ।

भारतमा आर्थिक सुधारको श्रेय उनलाई जान्छ । सन् २००४ देखि २०१४ सम्मको उनको प्रधानमन्त्रीको कार्यकाल होस् वा यसअघिको अर्थमन्त्रीको रूपमा उनका काम उदाहरणीय छन् ।

सिंहको नाममा अर्को उपलब्धि पनि छ । उनी जवाहरलाल नेहरूपछि पहिलो भारतीय थिए, जो लगातार दोस्रो पटक प्रधानमन्त्री बने । सिंहले सन् १९८४ मा भएको सिख दंगाका लागि संसदमा माफी मागेका थिए । सन् १९८४ को सिख दंगामा करिब ३ हजार सिख मारिएका थिए ।

सिंहको दोस्रो कार्यकालको प्रधानमन्त्रीको धेरै चर्चा भयो । यो अवधिमा धेरै भ्रष्टाचारका घटना बाहिर आए । यी घोटालाका कारण २०१४ को आम चुनावमा भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसले पराजय भोग्नुपरेको धेरैको विश्वास छ । अब जानौं स्वर्गीय सिंहको जीवनी र उनका केही विशषताबारे :

पञ्जाबमा जन्म, क्याम्ब्रिजबाट मास्टर्स

सिंहको जन्म २६ सेप्टेम्बर १९३२ मा अविभाजित भारतको पञ्जाब प्रान्तमा भएको थियो । यो भाग अहिले पाकिस्तानमा छ । पञ्जाब विश्वविद्यालयबाट पढेपछि उनले क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर र अक्सफोर्डबाट डी फिल गरे ।

सिंहकी छोरी दमन सिंहले आफ्नो पुस्तकमा क्याम्ब्रिजमा पढ्दा आर्थिक संकटबाट गुज्रिएको बताएकी छिन् । दमन लेखेकी छिन्, ‘उनको ट्युसन र बस्ने खर्च वार्षिक ६०० पाउण्ड थियो ।’

सिंहले पञ्जाब युनिभर्सिटीको छात्रवृत्तिबाट करिब १ सय ६० पाउण्ड प्राप्त गरे, बाँकीका लागि उनी आफ्नो बुवामा भर पर्नुपरेको थियो । मनमोहनले आफ्नो जीवन अत्यन्त सादगी र मितव्ययीताका साथ बिताए । डाइनिङ हलमा अनुदानित खाना अपेक्षाकृत सस्तो थियो, दुई शिलिंग ६ पेन्स लागत ।

दमनले आफ्ना बुवालाई “घरको काममा पूर्णतया असहाय“ भनेर वर्णन गरेकी छिन् । “उहाँ न त अण्डा उमाल्नु सक्नुहुन्यो, न टीभी खोल्न ।’’

सहमति बनाउन सक्ने नेता

सिंह सन् १९९१ मा भारतको अर्थमन्त्रीको रूपमा रहे, यो समय देशको आर्थिक अवस्था निकै नाजुक थियो ।

उनको अप्रत्याशित नियुक्तिले उनको लामो र सफल करियरमा नयाँ उचाइ ल्यायो । उनले शिक्षाविद् र नोकरशाहको रूपमा मात्र काम गरेनन्, उनले सरकारको आर्थिक सल्लाहकारको रूपमा पनि योगदान गरे । उनी भारतीय रिजर्भ बैंकको गभर्नर पनि थिए ।

अर्थमन्त्रीको रूपमा आफ्नो पहिलो भाषणमा उनले भिक्टर ह्युगोलाई उद्धृत गर्दै भने, “यो संसारको कुनै पनि शक्तिले विचारलाई रोक्न सक्दैन जसको समय आएको छ ।“

यो भाषण उनको महत्वाकांक्षी र अभूतपूर्व आर्थिक सुधार कार्यक्रमको सुरुवात थियो । उनले कर कटौती गरे, रुपैयाँको अवमूल्यन गरे, सरकारी कम्पनीहरूलाई निजीकरण गरे र विदेशी लगानीलाई बढावा दिए ।

यसकाकारण अर्थतन्त्रमा सुधार आयो, उद्योगहरूको तीव्र वृद्धि भयो, बढ्दो मुद्रास्फीति नियन्त्रण भयो र सन् १९९० को दशकमा वृद्धिदर निरन्तर उच्च रह्यो ।

‘एक्सिडेन्टल’ प्रधानमन्त्री

सिंहलाई आफूसँग राजनीतिक समर्थनको आधार छैन भन्ने राम्ररी थाहा थियो ।

उनले भनेका थिए, ‘राजनीतिज्ञ बन्नु राम्रो कुरा हो । तर लोकतन्त्रमा राजनीतिज्ञ बन्नका लागि पहिला चुनाव जित्नुपर्छ ।’

तर सन् १९९९ मा लोकसभा चुनाव जित्ने प्रयास गर्दा उनी निराश भए । यद्यपि कांग्रेसले उनलाई राज्यसभामा पठायो ।

२००४ मा पनि त्यस्तै भयो । तत्कालीन कांग्रेस अध्यक्ष सोनिया गान्धीले प्रधानमन्त्री बन्न अस्वीकार गरेपछि सिंह प्रधानमन्त्री बने ।

त्यसपछि सोनियामाथि उनको विदेशी मूलको बारेमा प्रश्न उठ्यो ।

तर, आलोचकहरूले मनमोहन सिंहलाई प्रधानमन्त्री बनाए पनि वास्तविक शक्ति सोनियाको हातमा रहेको बताएका छन् ।

सिंहको प्रधानमन्त्रीको रूपमा आफ्नो पहिलो कार्यकालमा सबैभन्दा ठूलो सफलता अमेरिकासँग परमाणु सम्झौता थियो ।

उनको पालामा यो ऐतिहासिक सम्झौता भएको थियो र त्यसैको कारण भारतले अमेरिकाको आणविक प्रविधिमा पहुँच पायो ।

तर यो सम्झौता पनि तिर्नुपर्ने थियो । सिंह सरकारलाई समर्थन गर्ने वामपन्थी दलले आफ्नो समर्थन फिर्ता लिएका थिए ।

कांग्रेसले बहुमत जुटाउन संघर्ष गर्नुपरेको थियो । अन्य दलको समर्थन लिनुपर्याे र यसै क्रममा कांग्रेसले सांसदको समर्थन किन्न पैसा खर्च गरेको आरोप लागेको थियो ।

सिंह सहमति निर्माणको पक्षमा थिए । उनले गठबन्धन सरकारको जिम्मेवारी सम्हालेका बेला गठबन्धनलाई मनाउन गाह्रो काम थियो । मनमोहन सरकारलाई समर्थन गर्ने क्षेत्रीय दलहरूले पनि आफ्ना मागहरू चर्को स्वरमा उठाएका उठाए । यसमा अन्य सहयोगी दल पनि पछि परेनन् ।

तर, मनमोहन सिंहले आफ्नो विश्वसनीयता र बुद्धिका कारण धेरै सम्मान पाएका थिए ।

उनलाई नरम व्यक्तित्व भएको मानिन्थ्यो र उनी निर्णय लिन असक्षम थिए । केही आलोचकहरूले भनेका छन्– उनको कार्यकालमा आर्थिक सुधारको गति सुस्त भयो । उनले अर्थमन्त्री हुँदा सुरु गरेका आर्थिक सुधारलाई उनी प्रधानमन्त्री हुँदा अगाडि बढ्न सकेनन् ।

यसका बीच मनमोहन सिंहको नेतृत्वमा कांग्रेसले २००९ मा दोस्रो पटक निर्णायक चुनाव जित्यो ।

तर विजयको चमक चाँडै बन्द भयो, र उनको दोस्रो कार्यकाल गलत कारणले समाचारमा रह्यो – उनको मन्त्रिपरिषद्का धेरै मन्त्रीहरूलाई घोटालाको आरोप लगाइएको थियो जसले देशलाई अरबौं डलर खर्च गरायो । विपक्षीहरूले संसद अवरुद्ध गर्ने क्रम जारी राखे र नीतिगत गतिरोधका कारण देशले गम्भीर आर्थिक मन्दीको सामना गर्यो ।

भाजपाका वरिष्ठ नेता लालकृष्ण आडवाणीले सिंहलाई भारतको ‘कमजोर प्रधानमन्त्री’ भनेका छन् । यसमा सिंहले आफ्नो कार्यकालको बचाउ गर्दै भनेका थिए– सरकारले देश र जनताको हितको लागि “पूर्ण प्रतिबद्धता र समर्पण“सँगकाम गरेको छ ।

यथार्थपरक विदेश नीति

मनमोहन सिंहले आफ्नो विदेश नीतिमा आफ्ना दुई पूर्ववर्तीहरूको व्यवहारवादी राजनीतिलाई अगाडि बढाए । उनले पाकिस्तानसँग शान्ति प्रक्रिया जारी राखे, तर पाकिस्तानी लडाकुहरूलाई दोष लगाइएका आक्रमणहरूले यसलाई अवरोध पुर्यायो ।

नोभेम्बर २००८ को मुम्बई हमला र बम विस्फोटमा यसको शिखर देखियो ।

उनले चीनसँगको सीमा विवाद अन्त्य गर्ने प्रयास गरे र ४० वर्षभन्दा लामो समयदेखि बन्द रहेको नाथुला पासलाई पुनः खोल्ने सम्झौता गरे ।

मनमोहन सिंहले अफगानिस्तानलाई आर्थिक सहायता बढाए र लगभग ३० वर्षमा त्यहाँ भ्रमण गर्ने पहिलो भारतीय नेता बने ।

साथै, उनले भारतको पुरानो सहयोगी इरानसँगको सम्बन्ध तोड्ने संकेत दिएर धेरै विपक्षी नेताहरूलाई पनि आक्रोशित तुल्याए ।

सादा जीवन जिउने नेता

एक मेहनती पूर्वशिक्षक र नोकरशाहको रूपमा, उनी आफ्नो नम्रता र शान्त स्वभावको लागि परिचित थिए । उनको ट्विटर खाता (एक्स) साधारण पोस्टहरूका लागि परिचित थियो, जसको फलोअरहरूको संख्या पनि धेरै कम थियो ।

सिंह संयमित थिए । उनी सधैं शान्त देखिन्थे । उनको व्यक्तित्वका यी पक्षहरूका कारण उनका धेरै प्रशंसकहरू थिए ।

कोइला खानीको अवैध आवंटनसँग सम्बन्धित अर्बौं डलरको घोटालाको बारेमा सोध्दा उनले यस विषयमा आफ्नो मौनताको बचाउ गर्दै भने, “आफ्नो मौन हजारौं शब्दको जवाफ भन्दा राम्रो छ।“

२०१५ मा, उनलाई आपराधिक षड्यन्त्र, विश्वासको भंग र भ्रष्टाचार सम्बन्धी अपराधको आरोपको जवाफ दिन अदालतमा बोलाइएको थियो । यस समयमा सिंहले पत्रकारहरूलाई भनेका थिए ‘‘म अनुसन्धानका लागि पूर्ण रूपमा तयार छु । सत्यको जित हुनेछ ।’’

प्रधानमन्त्रीको रूपमा आफ्नो कार्यकाल पूरा गरेपछि उमेर बढ्दै गए पनि उनी कांग्रेसका वरिष्ठ नेताका रूपमा विपक्षी राजनीतिमा सक्रिय रहे ।

अगस्ट २०२० मा, उनले बीबीसीसँगको अन्तर्वार्तामा भारतले कोभिड महामारीबाट अर्थतन्त्रमा भएको क्षतिको क्षतिपूर्तिका लागि तुरुन्तै तीनवटा कदम चाल्नुपर्ने बताएका थिए । यो महामारीले भारतको अर्थतन्त्रलाई हल्लायो ।

सरकारले जनतालाई नगद दिनुपर्ने उनको भनाइ थियो । साथै व्यवसायीलाई पुँजी उपलब्ध गराउनुपर्छ र वित्तीय क्षेत्रमा रहेका समस्या समाधान गर्नुपर्छ ।

सन् २०१४ मा एक अन्तर्वार्तामा उनले भनेका थिए, “संसदमा रहेका वर्तमान मिडिया र विपक्षी दलहरूभन्दा इतिहासले मप्रति दयालु हुनेछ भन्ने मलाई पूर्ण विश्वास छ।“
स्व सिंहका श्रीमती र तीन छोरी छन् ।

-बीबीसी हिन्दीबाट साभार