महोत्तरीको लोहारपट्टीबाट ‘अन्त्योदय आन्दोलन’

मधेश प्रदेशको राजधानी सहर जनकपुरधामको पश्चिमी भागमा महोत्तरी जिल्लाको लोहारपट्टी नगरपालिका जोडिएको छ । सँगै अर्को पालिका छ– बलवा । जहाँ छन्, परम्परागत शैलीका घरहरू भएका बस्ती । जहाँ मेटिन्छ, मधेशको वास्तविक ग्रामिण जीवनको झल्को ।

त्यहीँ भेला भएका थिए देशका विभिन्न जिल्लाबाट ‘अन्त्योदय आन्दोलन’ को चिन्तन–शिविर सञ्चालन गर्न सहभागीहरू । उनीहरू लोहारपट्टीमा जेठ ३ र ४ गते दुई दिने शिविर सञ्चालन गरे । तेस्रो दिन जेठ ५ गते बलबाको अध्ययनपुरी टोलमा स्थानीयसँग अन्तरक्रिया गरे ।

के हो त ‘अन्त्योदय आन्दोलन’ ?

सुनसरीबाट सहभागी फूलकुमारी राम भन्छिन्, ‘समाजको सबैभन्दा अन्तिममा भएका मान्छेहरूको उदय नै अन्त्योदय हो । अन्त्योदय नभइकन सर्वोदय नहुने रहेछ ।’

संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको नयाँ संविधानपछि पनि ‘भुइँमान्छे’हरूको, विशेषतः दलित, त्यसमा पनि मधेसी दलित समुदायको अवस्थामा उल्लेखनीय परिवर्तन नआएको हुँदा नयाँ जागरण र आन्दोलनको आवश्यकता परेको उनको बुझाइ थियो ।

रामले अगाडि भनिन्, ‘यो देशमा भाषण, आसन र राशनको कुरा धेरै भयो, तर दलित समुदायको शासनमा भूमिका भएन ।’ अन्त्योदय आन्दोलनले यस्तो खाडल पूरा गर्न नयाँ ढँगले चिन्तन गर्ने धारणा उनले राखिन् ।

शिविरका स्थानीय प्रबन्धक थिए – विपिन अधिकारी । शिविर र आन्दोलनको उद्देश्यबारे अधिकारी भन्छन्, ‘यो ‘नास्ता’ खाने होइन, ‘रास्ता’ देखाउने शिविर हो । आन्दोलनको ‘नयाँ रास्ता’ देखाउने कार्यक्रम सहरमै हुनुपर्छ र कथित भव्य हुनु पर्छ भन्ने छैन । हामी चना-चिउरा खाएरै देशको बारेमा, दलित समुदायको अवस्थाका बारेमा, समाजको अन्तिममा भएका नागरिकका बारेमा गाउँबाटै एउटा नयाँ आन्दोलनको घोषणा गर्न चाहन्छौँ ।’

अधिकारीले थपे, ‘आजसम्म हामीमाथि राजनीति भयो, राजनीतिमाथि हामी भएनौँ । किन यस्तो भयो ? अन्त्योदय चिन्तन शिविरले यसको उत्तर खोज्ने छ ।’

शिविरमा नेपाल मुसहर संघका केन्द्रीय उपाध्यक्ष शिव सदा पनि उपस्थित थिए । महोत्तरीकै स्थानीय बासिन्दा रहेका उनले चिन्तन शिविरमा भने, ‘महोत्तरीको मुसहर समुदायका ४० प्रतिशत नागरिकसँग अझै नागरिकता छैन । यसो भन्दा काठमाडौंका मान्छेले पत्याउँदैनन् । संविधानमै भूमीहिन दलित समुदायलाई एकपटकका लागि जमिनको स्वामित्व वितरण गर्ने कुरा लेखिएको छ, तर खै ? पहिले लाग्थ्यो संविधानमा नलेखेर हो, लेखेपछि शासक वर्ग लागू गर्न बाध्य हुनेछन् । तर, होइन रहेछ । संविधानमा लेखिएको त लागू गर्दैनन् अरु के आशा गर्नु ?’

जसियादेवी मरिक सर्लाहीको मलंगबाबाट चिन्तन–शिविरमा भाग लिन आएकी थिइन् । उनी सर्लाहीको स्थानीय राजनीति र दलित समुदायको किनारीकरणबारे कुरा गर्दै थिइन् । भन्दै थिइन्, ‘वडाध्यक्ष, मेयर, उपमेयरका उम्मेदवार चुनावको बेला भोटका लागि ‘माइबाप’ गर्छन् । दलित समुदायको भोट तिनलाई अछुत हुँदैन । तर, जब जित्छन्, समुदायका समस्या र गुनासोबाट सकेसम्म टाढिन खोज्छन् ।’

बाँचो रामको कथा अरुको भन्दा फरक छ । उनी आफै मिटर ब्याजपीडित हुन् । करिब १० वर्षअघि उनले साहुबाट ३ लाख रुपैयाँ ऋण लिएकी थिइन् । साहुले उनको घरबास भएको १० धुर जग्गा पास गराएर ऋणको धितो लिएको थियो । उनले ३ लाख ऋणको ५ लाख रुपैयाँभन्दा बढी तिरिसकिन् । तर, उनको जग्गाको ‘पास फिर्ता’ भएको छैन ।

काठमाडौंमा मिटरब्याजपीडितको आन्दोलनपछि सरकारले सिडिओ कार्यालयमा निवेदन दिन भन्यो । जलेश्वर गएर उनले निवेदन दिइन् । सीडीओ कार्यालयमा गरेको निवेदनको दर्ता नम्बर देखाउँदै उनी भन्छिन् ‘खै त सरकार ? एक वर्षभन्दा बढी भयो, तर कुनै कारबाही भएको छैन । उता साहुले जग्गा नातेदारको नाममा नामसारी गरी सक्यो ।’

कैलाश सदा महोत्तरीकै भंगाहका युवा हुन् । कैलास भारतको चेन्नइमा ज्यालादारी गरेर जीवन चलाइरहेका छन् । त्यहाँ कैलाशजस्तै ग्रामिण श्रमिकको ठूलो संख्या भारततिर छ । ती अधिकांश भारततिरै हुन्छन् । ज्यालादारी श्रमिकको कुनै औपचारिक छुट्टी हुँदैन । त्यसैले उनीहरू बेलाबेला पैसा पुर्याउन घर आउँछन् ।

अध्ययनपुरीमा भेटिएका खुशराम सदाले पनि ठीक यस्तै कुरा गरेका थिए । उनीहरूको एउटा समूह अहिले जालन्धरमा काम गर्छ । ती ३ दिनअघि मात्रै घर आएका थिए । केही दिनमा घर बस्ने न्यास्रो मेटिएपछि फेरि फर्किने निश्चित थियो । ‘यता सबैको यस्तै हो । देशका काम छैन, इन्डिया नै जाने हो । कहिले आउने, कहिले जाने कुनै टुंगो हुँदैन । मन लागुन्जेल बस्ने, मन लागे जाने, कब आया, कब गया,’ खुशरामले सुनाए ।

कैलाशले चिन्तन शिविरमा भने, ‘सबैको कुरा लड्नु पर्छ, संघर्ष गर्नु पर्छ भन्ने हुन्छ । आज सरकारमा पुगेका पार्टीका मान्छे पनि हिँजो त्यही भन्थे । लड्न त लड्ने, तर कोसँग कहिलेसम्म लड्ने ? लडेपछि प्राप्त हुने के हो ? उल्टै काम गरी खाने समय नाश हुने हो कि ? लड्न, संघर्ष गर्न, डराएको होइन, तर अब लडाइको नयाँ योजना हुनुपर्‍यो । अन्त्योदय आन्दोलन शिविरबाट त्यस्तो योजना बन्नु पर्‍यो ।’

सीतादेवी राम सुनसरीको भोक्राहा–नर्सिङबाट शिविरमा आएकी थिइन् । उनलाई लाग्छ, ‘यो देशमा खुट्टा तान्ने नेता धेरै भए, तर हात समातेर माथि तान्ने भएनन् । चुनाव र आन्दोलनका बेला सबैले राम्रै कुरा भन्छन्, तर पछि सबै एक से एक झोले, दोग्ला, चम्चा, धोकेबाज निस्कन्छन् । हरेक आन्दोलनपछि नेतालाई फाइदा हुन्छ । आन्दोलनकारीलाई धोका हुन्छ । कसलाई विश्वास गर्ने ?’

गीताकुमारी महरा सिरहाबाट कार्यक्रममा आएकी थिइन् । उनलाई देशको ‘निर्वाचन प्रणाली’ सबैभन्दा खराब छ भन्ने लाग्छ । उनी भन्छिन्, ‘यति धेरै पैसा खर्च हुने चुनाव गरिब र दलितले कसरी लड्न सक्छन् ? एक त कथित शक्तिशाली भनिएका पार्टीहरूले टिकट नै दिँदैनन् । कथाचित टिकट दिए चुनावमा खर्च गर्ने पैसा नै हुँदैन । त्योसँग पैसा छैन, त्यसैले जित्दैन भनेर अगाडि नै रोकिन्छ । अब पूर्ण समानुपातिक निर्वाचन प्रणालीमा जानु पर्छ ।’

तर, अहिलेको मिश्रित निर्वाचन प्रणालीको समानुपातिकतर्फका सांसद पनि ‘चेहरा’ मात्र बनेको, ‘आवाज’ बन्न नसेकेको गुनासो शिविरमा सुनियो । दलितको अनुहार त अहिले पनि संसद्‌मा छ तर, आवाज छैन । दलहरूले ‘ह्वीप’ लगाएर आवाजको दमन गरेका छन् ।

शिविरमा ‘अन्त्योदय आन्दोलन’ को दाबी के हुनु पर्छ भन्ने चर्चा भयो । शिविरको अन्त्यतिर १० बुँदे दाबी–पत्र पारित भयो । १० बुँदे दाबी पत्रमा नागरिकता, रासन कार्ड, भूस्वामित्व, आवास योजना, शिक्षा, स्वास्थ्यदेखि ‘क्षमा दिवस’ सम्मको कुरा छ ।

काठमाडौंका शासक वर्गले बारम्बार गफ लगाउने जनता बस्ती कार्यक्रमलाई त्यहाँ ‘नीलो टिनवाला घर’ भनिँदोरहेछ । त्यस्ता घरको गुणस्तर असाध्यै निम्न कोटीको भएको गुनासो सुनिन्थ्यो । बाटो, ढलनिकास, पर्याप्त स्पेश र खानेपानी सुविधा बिनाका ‘टिनबाला झोपडी’ बनाएर आवास समस्या हल नहुने उनीहरूको तर्क थियो ।

शिविरको अन्त्यतिर सहभागीले कैलाश महतोको संयोजकत्वमा ९ सदस्सीय ‘अन्त्योदय आन्दोलन’ परिचालन समिति बनाए । महतो मधेश आन्दोलनका एक हस्ती थिए । अहिले उनी कथित मुलधार मधेशकेन्द्रित दलको राजनीतिबाट बाहिर छन् । आफ्नो भिन्नै स्वाधिन मधेश जनअभियान सञ्चालन गरिरहेका छन् ।

महतोले अन्त्योदय आन्दोलन कसरी सञ्चालन हुनेछ भनेर केही योजना प्रस्तुत गरे । उनको भनाइमा प्रत्येक जिल्लामा ५० भन्दा बढी अभियानकर्ता निर्माण, मधेश र देशभरि बढीभन्दा बढी ‘बस्ती सभा’ गरिने छ । महतो भन्छन्, ‘हामी मधेश र देशका सबै दलित तथा समाजमा अन्तिम तप्कामा रहेका नागरिकको बस्तीमा १० बुँदे दाबी–पत्र पुर्याउछौँ । यसले एउटा ठूलो आन्दोलनको तयार गर्ने छ भन्ने हाम्रो विश्वास छ ।’

लोहारपट्टी चिन्तन शिविरको अन्तिम दिन बलुबा नगरपालिकाको अध्ययनपुरीमा समुदायस्तरको अन्तरक्रिया कार्यक्रम भएको थियो । अन्तरक्रियामा लोकतन्त्रपछि पनि दलित समुदायको उन्नतिको आशा गर्न सकिने ठाउँ नभएको गुनासो सुनिन्थे ।

टोलका अधिकांश बालबच्चा धुले सडकमा धुस्रैफुस्रै खेलिरहेका थिए । ती स्कुल गएका थिएनन् । टोलको नाम अध्ययनपुरी, तर अधिकांश बच्चा अध्ययन गरिरहेका थिएनन् ।

बस्तीका कमलेश सदाले भने, ‘मुसहर, चमार र डोमको मात्रै कुरा होइन, समाजको अन्तिममा परेको सबै समुदायको वर्गले अब अवसर पाउनु पर्छ । राज्य र सरकार यो उत्तरदायित्वबाट भागिरहेको छ ।’

चिन्तन शिविर र समुदायसँगको अन्तरक्रियामा काठमाडौं, वीरगञ्ज र जनकपुरबाट बोलाइएका केही लेखक, स्तम्भकार र अभियानकर्मीसमेत सामेल थिए ।

शिविरमा व्यक्त विचार, सवाल र योजनामाथि डा. रजत मिश्र, विकास ठाकुर, केशव दाहाल, प्रशान्त सिंह, डम्बर खतिवडा, गोबिन्द गुप्ता, जावेद इकवाल हैदर आदिले परामर्श गरे ।

‘नागरिक प्रथम’ का प्रवक्ता प्रशान्त सिंहले भने, ‘अन्त्योदय बिना सर्वोदय सम्भव छैन भन्ने गहिरो अनुभूति भएर नै हामी यो चिन्तन शिविरमा भाग लिन आएका हौँ । अब तपाइहरू यो राज्यको ‘सरोकारवाला’ होइन, ‘साझेदार’ बन्नु पर्छ । दलित समुदाय अब यो देशको ‘स्टेकहोल्डर’ होइन ‘शेयरहोल्डर’ बन्नु पर्छ । ‘अन्त्योदय आन्दोलन’ ले ‘ग्याप’लाई पूरा गर्ने विश्वास लिएको छु ।’