सिनेमा पारादिसो : नेपाली समाज, प्रविधि र सिनेमा हलको अस्तित्व

भूमिका

सिनेमा केवल मनोरञ्जनको माध्यम मात्र होइन, समाजको ऐना हो । यसको प्रभाव व्यक्तिको मनोदशामा मात्र सीमित हुँदैन, यसले समाजका मूल्यमान्यता, प्रवृत्ति, र प्रविधिलाई समेत प्रभावित गर्न सक्छ । विश्वका थुप्रै उत्कृष्ट चलचित्रहरूले समाजलाई परिवर्तन गर्न भूमिका खेलेका छन्, तिनले समाजलाई नयाँ सोच, नयाँ दृष्टिकोण, र परिवर्तनको प्रेरणा दिएका छन् ।

त्यस्तै एउटा कालजयी इटालियन फिल्म हो सिनेमा पारादिसो । यस फिल्मले बाल्यकाल, नस्टाल्जिया, प्रविधि र समाजमा सिनेमा हलको भूमिकाबारे मार्मिक कथा प्रस्तुत गरेको छ । यो चलचित्र केवल एउटा सानो गाउँको कथा मात्र होइन, संसारभरि नै सिनेमाको प्रभाव कसरी परिवर्तन भइरहेको छ भन्ने कुरा दर्शाउने ऐतिहासिक कृति पनि हो । नेपालमा पनि यस्तै द्वन्द्व चलिरहेको छ, परम्परागत सिनेमा हल र डिजिटल प्रविधिबीचको संघर्ष ।

सिनेमा पारादिसोको कथा र यसको प्रभाव

सिनेमा पारादिसोको कथा सानो गाउँका एक बालक साल्भाटोरे “टोटो” को जीवन वरिपरि घुम्छ । टोटोको बाल्यकाल पुरानो सिनेमा हल सिनेमा पारादिसोमा बित्छ । यो सिनेमा हल गाउँको मुख्य मनोरञ्जन केन्द्र हो, जहाँ सबै उमेर समूहका मानिसहरू जम्मा भएर फिल्म हेर्छन्, रमाउँछन्, भावनात्मक रूपमा जोडिन्छन् ।

टोटोका लागि यो हल केवल चलचित्र हेर्ने ठाउँ मात्र होइन, उसको सपनाको सुरुवात हो । त्यहाँका प्रोजेक्सनिस्ट एल्फ्रेडोसँग उसको गहिरो मित्रता गाँसिन्छ । एल्फ्रेडोले चलचित्रप्रतिको उसको मोहलाई झनै बलियो बनाइदिन्छन् । समयसँगै प्रविधिको विकास हुन्छ, मानिसहरूको प्राथमिकता बदलिन्छ, र गाउँमा टेलिभिजनको प्रवेशले सिनेमा हललाई संकटमा पार्छ । पछि आगलागी हुँदा सिनेमा हल जलेर ध्वस्त हुन्छ, र टोटोले आफ्नो सपनाको बाटो खोज्दै गाउँ छोड्छ ।

वर्षौंपछि, जब ऊ एक सफल चलचित्र निर्देशक बनेर गाउँ फर्किन्छ, ऊ देख्छ कि उसका बाल्यकालका यादहरूसँगै बाँचिरहेको सिनेमा हल भत्काइँदै छ । यो दृश्य केवल एउटा भवनको अन्त्य होइन, एउटा युगको समाप्ति हो । यो कथा केवल एउटा गाउँ वा एउटा व्यक्तिको मात्र होइन । सिनेमा हलको अन्त्य प्रविधिको विकाससँगै परम्परागत सिनेमा संस्कृतिमा आएको संकटलाई दर्शाउँछ ।

नेपालको सिनेमा यात्रा: परम्परा र प्रविधिबीचको द्वन्द्व

नेपालमा सिनेमा संस्कृति निकै पुरानो छ । केही दशकअघि सिनेमा हलमा फिल्म हेर्न जानु एउटा पर्व जस्तै हुन्थ्यो । पुराना चलचित्रहरू जस्तै कुसुमे रुमाल, साइनो, चिनो, युगदेखि युगसम्म , परालको आगो, माइतीघर , दर्पण छायाँले दर्शकहरूलाई हलसम्म तान्थे । मल्टीप्लेक्स थिएटरहरू नभएको बेला पुराना हलहरू जस्तै जयनेपाल, गंगा हल, श्रीकृष्ण हल, बाराही हल  , विश्वोज्योती हलजस्ता स्थानहरू नेपाली फिल्म संस्कृतिका केन्द्र थिए ।

सिनेमा हलहरू केवल फिल्म हेर्ने ठाउँ मात्र होइनन्, ती समाजका भावना बाँड्ने थलो पनि हुन् । एउटा राम्रो चलचित्र हलमा बसेर हेर्दा त्यहाँ भएका दर्शकहरूबीच एक किसिमको भावनात्मक सम्बन्ध सिर्जना हुन्छ । हामी हाँस्छौं, रुन्छौं, डराउँछौं, उत्साहित हुन्छौं—र यो सामूहिक अनुभवको आफ्नै महत्त्व हुन्छ ।

तर, अहिले प्रविधिले यो संस्कृतिलाई परिवर्तन गरिरहेको छ । मोबाइल फोन, स्मार्ट टीभी, ओटीटी प्लेटफर्महरू (जस्तै, नेटफ्लिक्स, प्राइम भिडियो, सिनेमाघर एप) को आगमनले परम्परागत सिनेमा हलहरूलाई चुनौती दिएको छ । मानिसहरू अब हलमा गएर फिल्म हेर्नुभन्दा घरमै फिल्म हेर्न रुचाउन थालेका छन् । यसको असर सिनेमा हल व्यवसायमा देखिन थालेको छ । धेरै परम्परागत हलहरू बन्द भएका छन्, केही मल्टीप्लेक्समा रूपान्तरण भएका छन् । काठमाडौं बाहिरका थुप्रै साना हलहरू व्यापारिक रूपमा असफल भएका छन्, जसले नेपाली चलचित्र उद्योगलाई नै असर गरिरहेको छ ।

समाज र प्रविधिको संक्रमणकालीन अवस्था

यो अवस्था केवल नेपालमा मात्र होइन, विश्वभर नै देखिएको छ । प्रविधिले पुराना प्रवृत्तिहरूलाई विस्थापित गर्दै नयाँ तरिका अपनाउन बाध्य बनाइरहेको छ ।

सिनेमा हलहरू केवल फिल्म हेर्ने ठाउँ मात्र होइनन्, ती समाजका भावना बाँड्ने थलो पनि हुन् । एउटा राम्रो चलचित्र हलमा बसेर हेर्दा त्यहाँ भएका दर्शकहरूबीच एक किसिमको भावनात्मक सम्बन्ध सिर्जना हुन्छ । हामी हाँस्छौं, रुन्छौं, डराउँछौं, उत्साहित हुन्छौं—र यो सामूहिक अनुभवको आफ्नै महत्त्व हुन्छ ।

तर, अहिलेको डिजिटल संस्कृतिमा, मानिसहरू व्यक्तिगत रूपमा मनोरञ्जनको मजा लिइरहेका छन् । यसले समाजमा सामाजिक एकता र सांस्कृतिक अनुभवको प्रभावमा गिरावट ल्याएको छ । नेपालमा अहिले प्रविधि र परम्परागत सिनेमा संस्कृतिबीचको द्वन्द्व उत्कर्षमा पुगेको छ । प्रविधिले चलचित्रको पहुँचलाई विश्वभरि पुर्‍याएको छ, जसले नेपाली फिल्महरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा मान्यता दिलाउन सहयोग गरेको छ । बुलबुल,  झोला, कालो पोथी, सेतो सूर्य, क्याराभान, गाँउ आएको बाटोजस्ता फिल्महरू अहिले विश्वभरका नेपाली समुदायले हेर्न सक्ने बनेका छन् । यही प्रविधिले सिनेमा हललाई संकटमा पार्दै छ । सिनेमा हलहरूको भविष्यलाई बचाइराख्न सरकारले नीतिगत व्यवस्था गर्नुपर्छ, र दर्शकहरूले पनि हलमा गएर फिल्म हेर्ने संस्कृतिलाई निरन्तरता दिनुपर्छ ।

सिनेमा हलहरू पुनः जीवन्त बनाउन सकिन्छ?

सिनेमा पारादिसोले हामीलाई सिकाउने मुख्य पाठ के हो भने, समय परिवर्तनशील हुन्छ, तर स्मृति अमर रहन्छ । हामी प्रविधिसँग अगाडि बढ्न सक्छौं, तर हाम्रो कला र इतिहासलाई पनि जोगाउनुपर्छ ।

नेपालमा सिनेमा हलको महत्त्व पुनःस्थापित गर्न सकिन्छ, यदि हामी केही पहल गर्छौं भने:

१. सरकारले नीति निर्माण गर्नुपर्छ – सरकारले सिनेमा हल व्यवसायलाई प्रवर्द्धन गर्ने नीतिहरू ल्याउनुपर्छ । कर प्रणाली, अनुदान, र प्रविधिको आधुनिकीकरणमा सहुलियत दिनुपर्छ ।

२. स्थानीय सिनेमा प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ – विदेशी चलचित्रहरूको वर्चस्व हटाएर नेपाली फिल्मलाई प्राथमिकता दिन सकिन्छ । यसले नेपाली फिल्म उद्योगलाई पनि टेवा पुग्छ ।

३. सिनेमा हलको डिजिटल रूपान्तरण आवश्यक छ – प्रविधिसँग मिलेर हलहरूको आधुनिकीकरण गरिनुपर्छ । नयाँ साउन्ड सिस्टम, आधुनिक प्रोजेक्टर, आरामदायक बसाइ, र राम्रो सेवा दिए दर्शक पुनः हल फर्कन सक्छन् ।

४. सिनेमाको शिक्षा र महत्त्व बुझाउनुपर्छ – चलचित्रलाई केवल मनोरञ्जनको माध्यम होइन, समाज परिवर्तनको साधनको रूपमा बुझाउने प्रयास गर्नुपर्छ

चलचित्र उद्योगको विकासमा फिल्म निर्माताहरूको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ । गुणस्तरीय कथा चयन, प्रविधिको उचित प्रयोग, अन्तर्राष्ट्रिय बजार विस्तार, तथा सरकारी नीति निर्माणमा सक्रिय सहभागिता बिना उद्योगको दीर्घकालीन सफलता सम्भव छैन । निर्माताहरूले सिर्जनात्मक र प्रविधिसँगै उच्च-गुणस्तरीय छायांकन, ध्वनि, सम्पादन, र भिएफएक्समा लगानी गर्दै नेपाली फिल्मलाई विश्वस्तरीय बनाउनुपर्छ ।

साथै, डिजिटल प्लेटफर्म तथा अन्तर्राष्ट्रिय फेस्टिभलहरूमा नेपाली फिल्मको उपस्थिति बढाएर विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउने प्रयास गर्नुपर्छ ।

सिनेमा पारादिसो केवल एउटा फिल्म मात्र होइन, यो प्रविधि र परम्परागत सिनेमाबीचको द्वन्द्वको कथावस्तु हो । यो नेपालकै कथा पनि हो, जहाँ परम्परागत सिनेमा संस्कृति हराउँदै गएको छ ।

सरकारले चलचित्र क्षेत्रलाई औद्योगिक मान्यता दिनुपर्ने भए पनि, त्यसका लागि निर्माताहरूले पनि नीति निर्माणमा सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ । सिनेमा हलहरूको पुनर्जीवनका लागि गुणस्तरीय चलचित्र निर्माण, प्रचार-प्रसार, र हल व्यवस्थापन सुधारमा ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, हामीले आफ्नै मौलिक कथा, संस्कार, र समाजलाई केन्द्रमा राखेर जैविक (अर्ग्यानिक) सामग्रीलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ, जसले हाम्रो पहिचानलाई जोगाउन मद्दत गर्नेछ । केवल मनोरञ्जन मात्र होइन, चलचित्रलाई सांस्कृतिक, आर्थिक, र सामाजिक परिवर्तनको साधनका रूपमा अघि बढाउन सके मात्र नेपाली चलचित्र उद्योगले स्थायित्व र सफलता हासिल गर्नेछ ।

निष्कर्ष

सिनेमा पारादिसो केवल एउटा फिल्म मात्र होइन, यो प्रविधि र परम्परागत सिनेमाबीचको द्वन्द्वको कथावस्तु हो । यो नेपालकै कथा पनि हो, जहाँ परम्परागत सिनेमा संस्कृति हराउँदै गएको छ । तर, प्रविधिको विकासलाई स्वीकार गर्दै पनि हामीले आफ्नो कला, संस्कृति, र सामूहिक अनुभवलाई बचाइराख्न सक्छौं । सरकार, चलचित्रकर्मी, र दर्शकहरू मिलेर सिनेमा हललाई पुनः जीवन दिन सक्छौं ।

आजको डिजिटल युगमा, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) पनि चलचित्र निर्माण र अनुसन्धानमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न थालेको छ । AI टेक्नोलोजीको मद्दतले चलचित्रहरूको स्क्रिप्ट लेखन, दृश्यहरू सिर्जना गर्ने, कास्टिङ निर्णय गर्न, र फिल्म निर्माण प्रक्रियामा समय र लागत घटाउन ठूलो योगदान पुर्‍याएको छ । यसले चलचित्रकर्मीलाई सिर्जनात्मकता र कथा प्रस्तुतिमा नयाँ आयाम थप्न मद्दत पुर्‍याएको छ । सिनेमा हलको भविष्यमै AI को प्रभाव पर्नेछ र यसले भविष्यका चलचित्रहरूलाई अझ सशक्त र समृद्ध बनाउन सहयोग पुर्‍याउनेछ ।

सिनेमा संस्कृति र हलहरूको पुनःस्थापना नेपालका लागि एक उत्कृष्ट आर्थिक अवसर पनि हो । सिनेमा उद्योगले रोजगार सिर्जनाबाट लिएर पर्यटन, विज्ञापन, र स्थानीय व्यवसायमा समेत योगदान पुर्‍याउँछ । यसलाई एक समृद्ध सिनेमा संस्कृति बनाउने हो भने, नेपाली चलचित्र उद्योगको विस्तार र आर्थिक वृद्धिका लागि ठूलो योगदान गर्न सक्छ । नेपालमा मल्टीप्लेक्स, प्रिमियम सिनेमा हल र फिल्म फेस्टिभलहरू स्थापना गर्दा यसले चलचित्र उद्योगको वृद्धिमा सकारात्मक असर पार्नेछ । र, नेपाली समाजलाई यसको सांस्कृतिक र आर्थिक महत्त्व बुझाउन मद्दत गर्नेछ । किनभने सिनेमा केवल पर्दामा देखिने दृश्य मात्र होइन, यो भावना हो, इतिहास हो, र समाजको ऐना पनि हो ।

लेखक शंकर कार्की चलचित्र निर्दैशक हुन् ।