ट्रम्प पुटिन जस्तै सोच्छन्

काठमाडौं । युक्रेनमाथि आक्रमणपछि तीन वर्षसम्म संयुक्त राज्य अमेरिका र उसका सहयोगीहरूले रुसलाई बहिष्कार गरे र अन्तर्राष्ट्रिय कानुन उल्लङ्घन गरेको आरोप लगाए ।

अब अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले फरक अडान अपनाएका छन् ।

ट्रम्पले रुससँगको अमेरिकाको सम्बन्धलाई पुनर्स्थापित गर्दैछन् । उनी रुसलाई आक्रमणकारी भन्न वा युक्रेनलाई युद्धको पीडित घोषणा गर्न अस्वीकार गर्छन् ।

ट्रम्प र युक्रेनी राष्ट्रपति भोलोडिमिर जेलेन्स्कीबीच गत शुक्रबार भेटवार्ता भएको थियो । उक्त समयमा युक्रेनको युद्ध र यसलाई कसरी अन्त्य गर्ने भन्ने बारेमा चर्को बहस भयो ।

ह्वाइट हाउसमा ट्रम्प र जेलेन्स्कीबीच भएको चर्को वादविवादपछि केही मानिसलाई लाग्यो कि ‘उदारवादी विश्व व्यवस्था’ अब समाप्त हुन लागेको छ । यो आशङ्कामा कति सत्यता छ ?

‘उदारवादी विश्व व्यवस्था’ प्रतिबद्धता, सिद्धान्त र मान्यतामा निर्मित अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको प्रणाली हो । यसको मूलमा अन्तर्राष्ट्रिय कानुन र संयुक्त राष्ट्र महासभा र सुरक्षा परिषद्जस्ता संस्थाहरू छन् ।

‘उदार विश्व व्यवस्था’ले स्वतन्त्र व्यापार जस्ता मूल्यहरूलाई पनि प्रतिनिधित्व गर्दछ, जसलाई विश्व व्यापार सङ्गठन (WTO), अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष र विश्व बैङ्क जस्ता संस्थाहरूले समर्थन गर्छन् ।

यसको मूलमा पश्चिमी उदार लोकतन्त्रले सरकारको उत्तम मोडेलको प्रतिनिधित्व गर्छ भन्ने वैचारिक विश्वास छ । अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको उल्लङ्घनलाई आधिकारिक रूपमा राष्ट्र सङ्घको महासभाको प्रस्ताव वा अन्तर्राष्ट्रिय न्यायालयको निर्णयमार्फत उठाउन सकिन्छ ।

यस्तो अवस्थामा संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषद्ले आर्थिक प्रतिबन्ध लगाउन सक्छ वा चरम अवस्थामा सैन्य कारबाहीलाई अधिकारसमेत दिनसक्छ ।

यद्यपि, प्रतिबन्ध र सैन्य हस्तक्षेपहरू प्रायः राष्ट्र सङ्घको स्वीकृति बिना नै लागू गरिन्छ । रुसले लामो समयदेखि यसको आलोचना गर्दै आएको छ ।

सन् २००७ को म्युनिख सुरक्षा सम्मेलनमा बोल्दै रूसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले घोषणा गरे, “शक्तिको प्रयोगलाई राष्ट्र सङ्घले अनुमोदन गरेमा मात्र वैध मान्न सकिन्छ । र, हामीले नाटो वा युरोपेली सङ्घलाई राष्ट्र सङ्घले जत्तिकै महत्त्व दिन आवश्यक छैन ।”

युक्रेनमा आक्रमण गरेर रूसले धेरै देशहरूको नजरमा अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको उल्लङ्घन मात्र गरेन, तर विश्वव्यापी मामिलाहरू सञ्चालन गर्ने तरिकालाई पनि चुनौती दियो ।

सन् २०१४ देखि पुटिन आफैँले राष्ट्र सङ्घको स्वीकृति बिना नै सैन्य बल प्रयोग गर्दै आएका छन् । पश्चिमा दृष्टिकोणबाट युक्रेनविरुद्ध रूसको आक्रामकता शीतयुद्धपछि नियम-आधारित व्यवस्थाको सबैभन्दा स्पष्ट उल्लङ्घन हो ।

जी., प्रिन्सटन विश्वविद्यालयका राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका प्राध्यापक जोन इकेनबेरी भन्छन्, “हामीले प्रणालीका तीन मुख्य सिद्धान्तहरूको उल्लङ्घन देखेका छौँ । पहिलो सिद्धान्त, क्षेत्रीय सीमाहरू परिवर्तन गर्न बल प्रयोग गर्न सक्नुहुन्न । दोस्रो, तपाईं युद्धमा नागरिकहरू विरुद्ध हिंसा गर्न सक्नुहुन्न । र तेस्रो, तपाईं आणविक हतियार प्रयोग गर्ने धम्की दिन सक्नुहुन्न । पुटिनले पहिलो दुई गरेका छन् र तेस्रो धम्की दिएका छन् । त्यसैले यो नियममा आधारित व्यवस्थाको लागि वास्तविक सङ्कट हो ।”

जवाफमा रुसका विदेशमन्त्री सर्गेई लाभरोभले पश्चिमा दृष्टिकोणले अन्तर्राष्ट्रिय कानुन र राष्ट्र सङ्घका संस्थाहरूको कुनै सम्मान नगर्ने तर्क गरेका छन् ।

रुसले प्रायः सन् १९९९ मा नाटोले युगोस्लाभियामा गरेको बम विस्फोट, सन् २००३ मा इराकमा अमेरिकाको नेतृत्वमा भएको आक्रमण र सन् २००८ मा कोसोभोको स्वतन्त्रतालाई मान्यता दिएपछि संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषद्को स्वीकृति बिना गरिएका पश्चिमा कार्यहरूको उदाहरणको रूपमा उद्धृत गर्दछ ।

रुसको तर्क छ – यस्ता कार्यहरूले राष्ट्र सङ्घको बडापत्रमा उल्लेखित सिद्धान्तहरूको उल्लङ्घन गर्दछ ।

उदारवादी विश्व व्यवस्थाको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण परीक्षणहरू मध्ये एक इजरायल-हमासप्रति अमेरिकाको फरक अडान थियो ।

इजरायललाई सैन्य सहयोग प्रदान गरेकोमा धेरै देशले बाइडन प्रशासनको कडा आलोचना गरे । अमेरिकामाथि हजारौँ प्यालेस्टिनीहरूको मृत्युप्रति उदासीन रहेको आरोप लगाइएको थियो ।

वाशिङ्गटन पोस्टसँगको एक अन्तर्वार्तामा टर्की संसद्‌का सभामुख नुमान कुर्तुलमसले भने, “यो एकदमै स्पष्ट रूपमा पाखण्ड हो, दोहोरो मापदण्ड हो । यो एक प्रकारको जातिवाद हो, किनकि यदि तपाईं प्यालेस्टिनी पीडितहरूलाई युक्रेनी पीडितहरू बराबर मान्नुहुन्न भने यसको अर्थ तपाईं मानवताभित्र एक प्रकारको वर्गीकरण ल्याउन चाहनुहुन्छ । यो अस्वीकार्य छ ।”

इकेनबेरी विश्वास गर्छन्, “उदारवादी विश्व व्यवस्था’ संयुक्त राज्य अमेरिका, अमेरिकी डलर, अमेरिकी अर्थतन्त्रसँग धेरै बाँधिएको थियो । यो संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषद्‌भन्दा बढी नाटो र गठबन्धनहरूसँग जोडिएको थियो ।”

छोटकरीमा उनी भन्छन्, “यसलाई अमेरिकाको ‘उदारवादी आधिपत्य’को रूपमा पनि बुझ्न सकिन्छ ।”

अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयमा रूसी र युरेशियन मामिलाका अनुसन्धानकर्ता डा. जूली न्यूटन भन्छिन्, “ट्रम्पको कूटनीतिक क्रान्तिले हेलसिन्की चार्टरका सिद्धान्तहरूलाई कमजोर बनाइरहेको छ र अमेरिकालाई आफ्नै सहयोगीहरूको नजरमा प्रतिद्वन्द्वीमा परिणत गरिरहेको छ ।”

विद्यमान अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थालाई चुनौती दिन खोज्ने देशहरूलाई परम्परागत रूपमा ‘संशोधनवादी शक्तिहरू’ भनेर चिनिन्छ ।

अमेरिकी विश्लेषक र नीति निर्माताहरूले यो शब्दलाई चीन र रुससँग जोड्छन् । उनीहरुको विश्वास छ कि यी दुवै देश अमेरिकाको विश्वव्यापी प्रभाव कम गर्न चाहन्छन् ।

प्रोफेसर इकेनबेरी भन्छन्, “हालैका महिनाहरूमा अमेरिका विश्वको सबैभन्दा ठूलो संशोधनवादी शक्ति बनेको छ । ट्रम्प प्रशासनले व्यापार, मानव अधिकार संरक्षण र गठबन्धनदेखि लोकतान्त्रिक ऐक्यबद्धतासम्म “उदारवादी विश्व व्यवस्थाको लगभग हरेक पक्ष” लाई नष्ट गर्ने काम गरिरहेको छ ।”

“मेरो प्रशासनले अघिल्लो प्रशासनको विदेश नीति असफलता र विगतका असफलताहरूलाई निर्णायक रूपमा तोडिरहेको छ,” ट्रम्पले हालै भनेका थिए ।

ट्रम्प टोलीका यी आमूल परिवर्तनहरूलाई रोक्न काङ्ग्रेस र न्यायपालिकालाई गाह्रो हुनेछ । विदेश नीति पूर्णरूपमा राष्ट्रपतिको क्षेत्राधिकारमा पर्दछ ।

अमेरिकी हितअनुरूप यसलाई तर्जुमा गरेर ट्रम्प प्रशासनले रूससँग मेलमिलापको दिशामा चालिएको कदमलाई जायज ठहराएको छ ।

अमेरिकी उपराष्ट्रपति जेडी भान्सले सामाजिक सञ्जालमा लेखेका थिए, “हामी विश्वास गर्छौं कि चलिरहेको द्वन्द्व रूसको लागि नराम्रो छ, युक्रेनको लागि नराम्रो छ, युरोपको लागि पनि नराम्रो छ, तर सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा यो संयुक्त राज्य अमेरिकाको लागि पनि नराम्रो छ ।”

यद्यपि, ट्रम्पको कूटनीतिक क्रान्ति अमेरिकीहरूलाई मन परेको छैन । हालै गरिएको एक सर्वेक्षणले अमेरिकीहरू उनको आप्रवासन नीतिहरूको सबैभन्दा बढी समर्थन गर्ने देखाएको छ । साथै, रूस-युक्रेन युद्ध र इजरायल-प्यालेस्टाइन द्वन्द्वमा ट्रम्पको अडानलाई सबैभन्दा कम समर्थन प्राप्त भयो ।

यसैबीच दुई तिहाइभन्दा बढी अमेरिकीहरूले युक्रेनलाई सहयोगी मान्छन् । यी मध्ये आधा मानिसहरू युक्रेनी राष्ट्रपति भोलोडिमिर जेलेन्स्कीको पक्षमा छन् ।

ट्रम्पको कूटनीतिक उथलपुथल

“फेब्रुअरी २०२५ सम्ममा यो नियममा आधारित व्यवस्थालाई उल्ट्याउने धम्की अमेरिकाले दिइरहेको छ,” डा. न्यूटन भन्छिन् ।

प्रमाणको रूपमा डा. न्यूटनले युक्रेनको प्राकृतिक स्रोत साधनमाथि नियन्त्रणको लागि ट्रम्पको माग, रूससँगको सम्बन्ध सामान्यीकरण गर्ने उनको कुरा, जेलेन्स्कीमाथि उनको सार्वजनिक आक्रमण र युरोपमा अति-दक्षिणपन्थी दलहरूलाई ट्रम्पका सहयोगीहरूको समर्थनलाई औंल्याउँछिन् ।

फेब्रुअरी २४ मा युक्रेनमाथि रुसी आक्रमणको तेस्रो वार्षिकोत्सव थियो ।

यस अवसरमा अमेरिकाले रूसी आक्रमण र युक्रेनी भूभागमा यसको कब्जाको निन्दा गर्ने संयुक्त राष्ट्र महासभाको प्रस्तावको विरुद्धमा मतदान गर्‍यो ।

अमेरिकी कूटनीतिज्ञहरूले “रूस-युक्रेन द्वन्द्वको क्रममा भएको दुःखद् जीवनको क्षति”प्रति समवेदना व्यक्त गर्दै एक सरल वक्तव्य प्रस्तुत गरे । यसैबीच ट्रम्पले वासिङ्टन र मस्कोबीचको आर्थिक सम्बन्ध पुनर्स्थापित गर्न पुटिनसँग वार्ता गरिरहेको घोषणा गरे ।

डा. न्यूटन भन्छिन्, “ट्रम्पको कूटनीतिक क्रान्तिले हेलसिन्की चार्टरका सिद्धान्तहरूलाई कमजोर बनाइरहेको छ र अमेरिकालाई आफ्नै सहयोगीहरूको नजरमा प्रतिद्वन्द्वीमा परिणत गरिरहेको छ ।”

संयुक्त राज्य अमेरिका, सोभियत सङ्घ र युरोपेली देशबीच हेलसिन्की सम्झौतामा हस्ताक्षर भएको थियो ।

यसको उद्देश्य क्षेत्रीय अखण्डता सीमा हिंसा रोकथाम र एकअर्काको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने सिद्धान्तहरूलाई बलियो बनाउनु थियो ।

“ट्रम्प पुटिन जस्तै सोच्छन्, १९औं शताब्दीका साम्राज्यवादी शासक जस्तै,” जोन्स हप्किन्स विश्वविद्यालयका रूस विज्ञ सर्गेई राडचेन्को भन्छन् ।

“युरोपसँग रूसमाथि दबाब दिन पर्याप्त आर्थिक शक्ति र वित्तीय उपकरणहरू छन्,” उनी भन्छन्, “ट्रम्पले पुटिनसँगको वार्तालाई कसरी लिन्छन् भन्ने कुराले फरक पार्दैन, युरोपेली देशहरूले समानान्तर रूपमा रूससँगको सम्बन्ध सामान्य बनाउने कल्पना गर्न गाह्रो छ ।”

एट्लान्टिक काउन्सिलको युरेसिया सेन्टरका शेल्बी म्यागिडकाअनुसार ‘उदारवादी विश्व व्यवस्था’को अन्त्य घोषणा गर्नु धेरै हतार हुनेछ । रुसमाथि अमेरिकी प्रतिबन्धहरू अझै पनि कायम छन् र ट्रम्प प्रशासनले रुसले युक्रेनमा युद्ध समाप्त गरेमा मात्र ती प्रतिबन्धहरू हटाइने बताएको छ ।

“म सहमत छु कि समयपूर्व र खतरनाक सामान्यीकरणको जोखिम छ, तर हामी अझै पूर्ण रूपमा त्यहाँ पुगेका छैनौँ,” मागिद भन्छन्, “विश्व व्यवस्थाको अन्तिम परिणाम र दिगो प्रभाव शान्ति कसरी लागू गरिन्छ भन्नेमा भन्दा युद्ध कसरी अन्त्य हुन्छ भन्नेमा बढी निर्भर हुनेछ ।”

-बीबीसीबाट