पञ्चायत जिताउन सर्पको छाला तस्करी, गणतन्त्रमा ज्ञानेन्द्र फर्काउने जिम्मेवारी

ज्ञानेन्द्र शाहलाई फेरि नारायणहीटीको कुर्सीमा फर्काउने अभियानको नेतृत्व गर्न कस्सिएका छन्, नवराज सुवेदी । सुवेदी पञ्चायतकालभरी सधैँ राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्य थिए । पञ्चायतका ३० वर्षमा लगातार राष्ट्रिय पञ्चायतको सदस्य हुने दुई जनामध्ये सुवेदी एक हुन् ।

वि.स. २०१९ सालमा पहिलोपटक राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्य भएका उनी २०४६ सालसम्म सत्ताका कुनै न कुनै पदमा निरन्तर रहिरहे । २०२४ जेठ १५ मा पहिलोपटक अर्थ सहायकमन्त्री भएका सुवेदीले पञ्चायतकालीन सत्तामा महत्वपूर्ण जिम्मेवारी सम्हाल्ने अवसर प्राप्त गरे ।

सकेसम्म मन्त्रालयको नेतृत्व नै पाए । मन्त्रालयको नेतृत्व नपाउँदा उनी कहिले राष्ट्रिय पञ्चायतको अध्यक्ष भए भने कहिले ‘गाउँ फर्क अभियान’ का मस्यौदाकार बने । कहिले राष्ट्रिय पञ्च भेला समीतिको महासचिव ।

२०४६ सालको परिवर्तनपछि राजनीतिबाट टाढिएका सुवेदी अहिले ज्ञानेन्द्र शाहलाई राजाका रूपमा फर्काउने अभियानको नेतृत्व लिने होडमा छन् । यसको रोचक पक्ष त के छ भने, जोसँग आफ्नो सम्बन्ध नै सुमधुर थिएन उनैलाई राजा बनाउने कसरतमा ८६ वर्षिय बयोबृद्ध सुवेदी लागिपरेका छन् ।

सुवेदी र ज्ञानेन्द्रबीच कहिल्यै राम्रो सम्बन्ध भएन । महेन्द्र र वीरेन्द्रको शासनकालमा मन्त्री भएका सुवेदीले आफ्नो आत्मकथा ‘इतिहासको एक कालखण्ड’मा ज्ञानेन्द्रको ओमेगा घडी काण्डबारे लेखेका छन् ।

अघोषीत रूपमा ‘असुली धन्दा’मा सामेल रहेका ज्ञानेन्द्रले ओमेगा घडी उद्योगमा शेयर खोजेपछि ओमेगा नेपाल नआएको कुरा सुवेदीले आफ्नो आत्मकथामा नै लेखेका छन् ।

२०२५ सालमा कीर्तिनिधि विष्ट नेतृत्वको सरकारमा सुवेदी उद्योग वाणिज्यमन्त्री थिए । सुवेदीका अनुसार व्यापार, उद्योग र व्यवसायका विषयमा दरबारबाट हिमालय, बसुन्धरा र हेलेन सामेल हुने गर्थे । सरकारले गर्ने विभिन्न निर्णयमा उनीहरूबाट बारम्बार दबाब आउँथ्यो ।

सुवेदीले आफ्नो आत्मकथामा लेखेका छन्, ‘श्री ५ अधिराजकुमार हिमालय, बसुन्धरा र श्री ५ अधिराजकुमारी हेलेन तीनै जना व्यापारमा हुँदा उहाँहरूबाट बारम्बार दबाब आउँथ्यो । पछि श्री ५ अधिराजकुमार ज्ञानेन्द्र पनि थप होइबक्स्यो । राजा केही पनि नदे भन्ने तर, उहाँहरूलाई पूर्ण सहुलियत चाहिने ।’

यही शिलशिलामा स्विट्जरल्याण्डको विश्वप्रख्यात घडी उत्पादक कम्पनी ओमेगाले नेपालमा कारखाना खोल्ने इच्छा देखायो । यो कुरा सुवेदीले महेन्द्रलाई सुनाए । महेन्द्रले पनि विश्व बैङ्कको साधारण सभाको बैठकबाट फर्किने बेला घडी कारखाना हेरेर आउनु भनेर अह्राए ।

सुवेदी लेख्छन्, ‘वाशिङ्गटनबाट फर्किँदा म, भेषबहादुर (थापा) जी र डा. पुष्करनाथ पन्थ तीन जनाले ओमेगा फ्याक्ट्री हेर्‍यौँ । र, नेपालमा पनि खोल्नेबारे कुरा गर्‍यौँ ।’

यो कुराकानीमा ओमेगाले एउटा सर्त राख्यो – कसैसँग पनि साझेदारी नगर्ने । सुवेदीले लेखेका छन्, ‘उनीहरूको एउटै मात्र सर्त हामी सरकार या प्राइभेट कसैसँग पनि साझेदारीमा काम गर्देनौँ भन्ने थियो । यो सर्त मञ्जुर हुन्छ भने एक वर्षभित्र फ्याक्ट्री चालू गर्छौँ भन्ने उनीहरूको भनाइ थियो ।’

सुवेदीको टोलीले पनि विश्वविख्यात कम्पनीको फ्याक्ट्री नेपालमा खोल्दा राम्रै हुने ठाने । त्यहीकारण उनीहरूले ओमेगालाई नेपाल ल्याउने मञ्जुरी दिने निर्णय गरे । तर, उनीहरूको मञ्जुरीले मात्र कहाँ हुन्थ्यो र ?

‘काठमाडौं आएपछि श्री ५ अधिराजकुमार ज्ञानेन्द्रलाई त्यसमा आधा सेयर (अंश) चाहियो, जुन कुरा मैले ठाडै इन्कार गरेँ । यसैकारण नेपालमा ओमेगा पनि आउन सकेन ।’

यही कारण ज्ञानेन्द्रसँग आफ्नो सम्बन्ध बिग्रेको सुवेदीले किताबमा लेखेका छन् ।

यस बाहेक एउटा अर्को कारणले पनि ज्ञानेन्द्र सुवेदीसँग रिसाएका थिए । जनमत संग्रहपछि २०३८ को जेठमा राष्ट्रिय पञ्चायतबाट नयाँ प्रधानमन्त्री छान्नुपर्ने भयो । ज्ञानेन्द्रको चाहाना थियो, सुवेदी पनि प्रधानमन्त्रीको उम्मेद्धवार बनुन् । तर, सुवेदी ज्ञानेन्द्रको चाहाना अनुसार प्रधामन्त्रीको उम्मेदवार बनेनन् । अर्को उम्मेदवार नभएपछि सूर्यबहादुर थापा निर्विरोध प्रधानमन्त्री निर्वाचित भए ।

यी दुई घटनाले ज्ञानेन्द्र र सुवेदीबिच कहिल्यै राम्रो सम्बन्ध भएन । सुवेदी लेख्छन्, ‘श्री ५ ज्ञानेन्द्रसँग मेरो सम्बन्ध सुरूदेखि नै राम्रो भएन । पछि श्री ५ होइबक्सँदा पनि मसँग राम्रो व्यवहार हुन सकेन ।’

राजा भएपछि ज्ञानेन्द्रसँग सुवेदीको एकपटक भेट भएको थियो । सुवेदीका अनुसा उनले त्यो भेटमा राजालाई बहुदलीय व्यवस्था नमास्न सुझाव दिएका थिए । आफ्नो सुझाव ज्ञानेन्द्रलाई मन नपरेको कुरा पनि उनले किताबमा लेखेका छन । उनी ज्ञानेन्द्रको मुल्यांकन गर्दै भन्छन्, ‘उहाँको कामकारबाही हेर्दा लाग्दथ्यो उहाँ पञ्चायत नै नभएपछि त्यस्तै प्रकारको व्यवस्था गरी शासन गर्न चाहिबक्सन्थ्यो । जुन कुरा समयको गतिसंग मेल खान सकेन ।’

२०२४ मा अर्थ सहायकमन्त्री हुँदा सुर्य बहादुरको अनुरोधमा उनले ‘गाउँ फर्क’ राष्ट्रिय अभियानको मस्यौदा तयार पारे । उक्त मस्यौदा लेख्नका लागि सुवेदी १५ दिन ककनी गेष्ट हाउसमा बसेका थिए ।

ज्ञानेन्द्रको ओमेगा र पानीजहाज काण्ड

जनमत संग्रह र सर्पको छाला तस्करी

२०३६ जेठ ९ मा वीरेन्द्रले ‘सुधारीएको पञ्चायत कि बहुदल’ भनेर जनमत संग्रह गर्ने घोषणा गरे । जनमत संग्रहका लागि पहेँलो रंग पञ्चायतका लागि छुट्याईयो भने निलो रंग बहुदलका लागि ।

जनमत संग्रह घोषणा भएपछि प्रचारप्रसार र कार्यकर्ता परिचालनका लागि पैसा आवश्यक पर्ने भयो । पञ्चायतले जितोस् भन्ने चाहाना राखेपछि वीरेन्द्रले पञ्चायत र बहुदल कसैलाई सहयोग गरेनन् । सूर्यबहादुर थापाको किताब ‘मेरा नौ दशक, पाँच व्यवस्था, पाँच राजा, पाँचपटक प्रधानमन्त्री’ मा लेखिए अनुसार पञ्चायतको पक्षमा रानी ऐश्वर्यले सहयोग गर्न खोजेकी थिईन् । तर, थापाले राजपरिवारको सहयोग लिएनन् ।

जनमत संग्रहमा पञ्चायतलाई जिताउनका लागि तत्कालीन प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापा नै कस्सिए । थापाले सुवेदीलाई चुनाव खर्च जुटाउन निर्देशन दिए । त्यतिखेर सुवेदी ‘राष्ट्रिय पञ्च भेला समीति’का महासचिव थिए ।

थापाले सुवेदीलाई सोधे, ‘पञ्चायतलाई जिताउन कति रकम चाहिएला ?’

सुवेदीले थापालाई जवाफ दिए, ‘मेरो धारणामा करिब तीन करोड पचास लाख जति भए पञ्चायतलाई जिताउन सकिन्छ ।’

त्यसपछि थापा र सुवेदी उद्योगी व्यापारीसँग पैसा माग्न थाले । तर, पञ्चायतलाई जिताउन आवश्यक पर्ने पैसा कतैबाट जोहो हुने छाँट देखिएन ।

त्यसपछि थापाले सुवेदीलाई भने, ‘नवराजजी, कुनै एक व्यापारी समाउनुस् । कुन सर्तमा दिन्छ सोध्नुस् र एकै जनासँग साढे तीन करोड लिने व्यवस्था गर्नुस् ।’

सुवेदीले आफू उद्योग वाणिज्यमन्त्री हुँदाको सम्पर्कसुत्र प्रयोग गरे । उनी पुगे पुनमचन्द्र अग्रवालको घरमा । अग्रवालले आफूले साढे तीन करोड दिन नसक्ने तर, त्यति रकम दिन सक्ने मान्छे भेटाईदिने वचन दिए ।

पुनमचन्द्र अग्रवालले एकजना व्यापारीलाई भेटाइ दिए । सुवेदीले लेखेका छन, ‘पुनमसँग एउटा मोटो, कालो धम्मरधुस् व्यक्ति बसेर गफ गरिरहेको थियो । पुनमले मसँग त्यस व्यक्तिको परिचय गराए । ती रहेछन्, नाम चलेका व्यापारी चोथमल जाटिया । यिनको ठूलो कारोबार थियो । यिनलाई दुईनम्बरी व्यापारको जनक पनि भनिन्थ्यो । त्यस समयमा यस धन्दामा उनको एकछत्र राज थियो ।’

जटिया गैरकानूनी व्यापारमा सामेल व्यक्ति भए पनि सुवेदीलाई पैसा चाहिएको थियो – पञ्चायतलाई जिताउन । सुवेदीले लेखेका छन, ‘त्यसबेला मलाई एकनम्बरी, दईनम्बरी केही मतलब थिएन । खालि पञ्चायत जिताउन पैसा चाहिएको थियो ।’

चोथमल जटियासँग कुराकानी भएपछि उनले पैसा दिने भए तर, सर्तसहित मात्रै । जटियाले सुवेदीसँग भने, ‘पञ्चायत जिताउन खालि साढे तीन करोड चाहिएको छ । यो त साहै लाजमर्दो कुरा भयो । म आजै दिनसक्छु तर, पैसा दिने भएपछि मैले केही सुविधा पनि पाउनुपर्छ ।’

सुविधाका नाममा उनले आफ्ना सर्त राखे । जटियाले सर्त तेर्स्याउन थाले, ‘मेरा तीन सर्त छन् – पहिलो, गृहमा कारबाही हुँदै छ, चाँडै नागरिकता पाऊँ । दोस्रो, एक ठूलो कटन अत (सुती कारखाना) काठमाडौंमा खोल्न पाऊँ । तेस्रो, मसँग सर्पको छाला छ, विदेश निकासी गर्न पाऊँ ।’

यी सर्त मानेमा साढे तीन करोड मात्र होइन पञ्चायतलाई जति पैसा चाहिन्छ दिन तयार रहेको जटियाले सुनाए ।

त्यसपछि यी सर्त बोकेर सुवेदी थापालाई भेट्न पुगे । थापा जटियाका ती सर्तहरू मान्न तयार भए । ‘नवराजजी, तपाईंले आज ठूलो काम गर्नुभयो । तपाईंलाई धन्यवाद छ,’ थापाले सुवेदीलाई भने । त्यही साँझ जटिया र प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापाको भेट भयो ।

थापाको किताबमा लेखिएको छ, ‘भारतबाट सर्पको छाला जम्मा गरी नेपाल ल्याउने र यहाँबाट तिब्बत निर्यात गर्ने योजना सुनाए । भन्सारको दरबन्दी बनाएर ती व्यापारीलाई लाइसेन्स दिइयो ।’

त्यसपछि पैसा चाहिएको बेला जटियासँग भेटर सुवेदीले ल्याउन थाले । जनमतसंग्रह हुने दिन नजिकिँदै गर्दा देशभरबाट बुथ खर्च माग हुन थाल्यो । यता सुवेदी र थापाले जटियासँग साढे तीन करोड रुपैयाँ लिइसकेका थिए ।

पञ्चायत जिताउनका लागि देशभरका बुथमा पठाउन भनेर करिब एक करोड रुपैयाँ चाहिएको थियो । कतैबाट पैसाको जोहो हुने छाँट नदेखिएपछि सूर्यबहादुर थापाले राती १२ बजे सुवेदीलाई जटियाबाट पैसा लिने काम अह्राए । ‘नवराजजी, भए एक करोड, नभए पनि पचास लाख चोथमल जटियासँग लिनुस् । अहिले नै उसको घरमा गई पैसा माग्नुहोस् । बिहान ७ बजे त जिल्लामा जाने व्यक्तिहरू पैसा लिन आइपुग्छन् ।’

त्यसपछि राती नै सुवेदी जटियाको घर पुगे । निदाएका जटियालाई उठाएर पैसा मागे । पञ्चायतलाई सहयोग गरेर सर्पको छाला तस्करी गर्न पाइरहेका जटियाले पनि चुपचाप पैसा दिए ।

सुवेदी लेख्छन्, ‘मेरो कुरो सुनेपछि उनले एक शब्द केही नभनी सेफ खोले । त्यहाँ भएको सबै रकम झिके । जम्मा साठी लाख रहेछ ।’

साठी लाख रुपैयाँ सुवेदीको हातमा थमाउँदै जटियाले भने, ‘मन्त्रीज्यू यो रकम लैजानुस् र पञ्चायतले जितोस् ।’

पञ्चायतलाई चुनाव जिताउन सहयोग गर्ने जटियाका तीन वटा मागमध्ये एउटा पनि माग पुरा गर्न नसकिएको लेखेका छन्, सुवेदीले । तर, सूर्यबहादुर थापाको किताबमा भने भन्सारको दरबन्दी बनाएरै जटियालाई सर्पको छाला ल्याउने अनुमति दिएको उल्लेख छ ।

सुवेदीका अनुसार जनमत संग्रहमा पञ्चायतले जितेको केही महिनापछि जटियाको मृत्यु भयो । नागरिकता नपाइकनै मरेपनि जटियाका छोराहरू भने नेपालमै व्यवसाय गरिरहेको सुवेदी र थापा दुवैले लेखेका छन् ।

जटियालाई ठूलो मुटु भएका मान्छे भन्दै सुवेदी प्रसंशासहित पुस्तकमा लेख्छन्, ‘पैसा धेरैसँग हुनसक्छ । तर ठूलो मुटु कमैसँग हुन्छ । हिम्मत पनि कमैसँग हुन्छ । चोथमल जटियासँग हिम्मत र मुटु दुवै विशाल थिए ।’

क्रान्तिकारीदेखि पञ्चायतका प्रवर्द्धक

रामेछापका सुवेदी १९९५ चैत २० मा जन्मिएका हुन । २०१३ मा एसएलसी पास गरेपछि काठमाडौं पढ्न आएका उनी त्रिचन्द्र कलेजमा भर्ना भए । कलेजमा हुँदा उनी विद्यार्थी राजनीतिमा थिए । उनी आफूले नै विश्वविद्यालयमा युनियन (छात्रसंगठन) खोलेको दाबी गर्छन । ‘मैले नै त्रिभुवन युनिभर्सिटीमा युनियन (छात्रासंगठन) खोली विद्यार्थी युनियननको पहिलो सभापती भएँ,’ उनको दाबी छ ।

उनका अनुसार विद्यार्थी युनियनबाट देउराली नामको पत्रिका समेत निकाल्न थालेका थिए । भर्खर पञ्चायत व्यवस्था सुरु भएको समयमा आफूहरू भने पञ्चायत विरोधी रहेको उनको दावी छ ।

‘म प्रजातन्त्रवादी छात्र थिएँ । त्यसबेला भर्खर पञ्चायत व्यवस्था सुरू भएको थियो । तर, हामी यसको विरोधमा थियौं,’ उनले लेखेका छन् ।

२०१९ को जाडो बिदामा उनी गाउँ गएका थिए । गाउँ गएका बेला उनका हजुरबुबाले उनलाई पञ्चायती चुनावमा उम्मेद्धवार बनाए ।

‘हजुरबुबाको भनाइको प्रतिवाद गर्दै म नउठ्नेमा पुगें । यो पञ्चायतव्यवस्था राजाले प्रजातन्त्र मासेर मनपर्दी शासन गर्न ल्याइएको हो– यसमा म कुनै हालतमा पनि भाग लिन्नँ,’ सुवेदीले हजुरबालाई भने ।

त्यसपछि हजुरबाले घुर्कि लगाए, ‘हुन्छ, तेरो इच्छा तँ गर्, मेरो इच्छा म गर्छु । तँ चुनाउ नलड्ने भए अहिलेबाटै अन्न त्यागी प्राण दिन्छु ।’

सुवेदीका अनुसार उनका हजुरबुबा आमरण अनसनमा बसे । गाउँले, छरछिमेक सबैले हजुरबुबाको ज्यान जोगाउन भएपनि चुनाव उठनुपर्छ भनेपछि सुवेदी उम्मेदवार बने ।

सुवेदी लेख्छन, ‘चुनाउ उठेँ । निर्विरोध जिल्ला सभासद् भएँ । यसरी नचाहँदा नचाहँदै म पञ्चायतमा प्रवेश गर्न पुगें । युनिभर्सिटीको म क्रान्तिकारी विद्यार्थी, प्रजातन्त्रवादी, बहुदलको पक्षधर, नचाहँदा पनि निर्दलीय पञ्चायत व्यवस्थामा हजुरबाको ढिपीले गर्दा पस्नुपर्यो । पसे तापनि मेरो पञ्चायतप्रति लगाउ थिएन ।’

पञ्चायतप्रति लगाव नभए पनि उनी रामेछाप जिल्लाको पहिलो पञ्चायत सभापति भए । त्यसपछि त उनले पछाडि फर्केर हेर्नु नै परेन । विश्वविद्यालयका क्रान्तिकारी सुवेदी पञ्चायतको सत्ता स्वाद चाखेपछि ३० वर्ष लगातार सत्ता र शक्तिमा रहे ।

पञ्चायतमा प्रधानमन्त्री बाहेक लगभग सबै पद पाएका उनलाई जीवनको यो उत्तरार्धमा ज्ञानेन्द्रलाई फर्काउने जोश चढेको छ । राजनीति गर्ने इच्छा छैन भनेर घोषणा गरेका सुवेदी आज ज्ञानेन्द्रलाई राजाका रूपमा पुनःस्थापित गराउने अभियानको नेतृत्व गर्न कस्सिएका छन । ‘७२-७३ वर्षको भैसकेँ । अब शारीरिक रूपमा डाँडाकाँडा घुमी राजनीति गर्ने शक्ति पनि छैन, वातावराण पनि छैन,’ २०६९ मा प्रकाशित आफ्नो आत्मकथामा उनले लेखेका छन् । आज ८६ वर्षको उमेरमा सुवेदीलाई राजनीतिमा फर्काउन के शक्ति आयो ? के वातावराण बन्यो ?