बगलिहारपछि चर्चामा रहेको भारतको सलाल बाँध

काठमाडौं । भारत र पाकिस्तानबीच जारी तनावमा जम्मू-कश्मीरको चेनाब नदीमा बनेको सलाल बाँध चर्चाको विषय बनेको छ । यस बाँधभन्दा पर चेनाब नदीको पानी पाकिस्तानतिर बग्छ ।

समाचार एजेन्सी पीटीआईका अनुसार सलाल बाँधको एउटा मात्र ढोका खुला राखिएको छ र पाकिस्तानतर्फ पानीको बहाव रोकिएको छ ।

भाजपा आईटी सेलका प्रमुख अमित मालवीयले सामाजिक सञ्जालमा सलाल बाँधका ढोकाहरू बन्द गरेको भिडिओ सेयर गर्दै लेखेका छन्, “भारतको हितमा कडा निर्णय लिन राजनीतिक इच्छाशक्ति हुनुपर्छ र प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले आफ्ना निर्णयहरूमा यो देखाएका छन् । ”

यद्यपि, यस विषयमा सरकारबाट अहिलेसम्म कुनै आधिकारिक प्रतिक्रिया आएको छैन ।

समाचार एजेन्सी एएनआईले एक भिडिओमार्फत देखाएको छ कि ढोका बन्द भएपछि चेनाब नदीको पानीको स्तर उल्लेखनीय रूपमा घटेको छ ।

सलाल बाँध परियोजना एक जलविद्युत् परियोजना हो । यस परियोजनाबाट उत्पादित बिजुली जम्मू-कश्मीरका साथै उत्तर प्रदेश, पञ्जाब, हरियाणा, दिल्ली, हिमाचल प्रदेश, चण्डीगढ र राजस्थानमा पुग्छ ।

जम्मूको रियासी जिल्लामा अवस्थित सलाल बाँध जिल्ला सदरमुकामबाट लगभग २३ किलोमिटर टाढा छ ।

सलाल बाँधबाट लगभग ६९० मेगावाट बिजुली उत्पादन हुन्छ । यो भारत सरकारअन्तर्गतको NHPC (नेशनल हाइड्रो इलेक्ट्रिक पावर कर्पोरेशन) को परियोजना हो, जुन जलविद्युत् उत्पादनको हिसाबले देशमै अग्रणी छ ।

चेनाब नदीमा बनेको सलाल बाँध चट्टानबाट बनेको बाँध हो । यो परियोजना जम्मूको रामबनमा रहेको चेनाब नदीमा रहेको बगलिहार बाँध मुनि छ ।

पहलगाम आक्रमणपछि भारतले पाकिस्तानसँगको सिन्धु जल सन्धि रद्द गरेको छ, जसपछि पाकिस्तानले भारतले आफूतिर आउने पानीलाई मोड्न सक्ने आशङ्का व्यक्त गरिरहेको छ ।

सलाल बाँधसँग सम्बन्धित पुरानो विवाद

जम्मूको रामबनमा चेनाब नदीमा बनेको बगलिहार बाँधका सबै ढोकाहरू बन्द गरिएकोजस्ता रिपोर्ट र भिडिओ बाहिर आएका छन् ।

सन् १९६० मा भारत र पाकिस्तानबीच भएको सिन्धु जल सन्धिमा विश्व बैङ्कले प्रमुख भूमिका खेलेको थियो, जबकि सन् १९६५ र १९७१ मा भारत-पाकिस्तान युद्धको समयमा पनि यो सन्धिलाई कुनै हानि पुगेको थिएन ।

यस सम्झौतामा पहिलो कठिनाइ तब सुरु भयो, जब भारतले पश्चिमी नदीहरूमा जलविद्युत् परियोजनाहरू निर्माण सुरु गर्‍यो । पाकिस्तानलाई चिन्ता थियो कि यी परियोजनाहरूले पाकिस्तानमा पानीको प्रवाह घटाउनेछन् ।

यसपछि सन् १९७८ मा दुवै देशका विज्ञहरूले वार्तामार्फत सलाल बाँध विवाद समाधान गरे । त्यसपछि बगलिहार बाँधको मुद्दा आयो । सन् २००५ मा भारतले बगलिहार बनपावर परियोजनाको लागि बाँध बनाउने निर्णय गर्दा यस विषयमा ठूलो विवाद भएको थियो ।

चेनाब नदीमा बनिरहेको बाँधको बारेमा पाकिस्तानको गुनासो थियो कि यसले भारतले नदीको पानीमा नियन्त्रण प्राप्त गर्नेछ । विश्व बैङ्कको एक तटस्थ मध्यस्थकर्ताको सहयोगमा सन् २००७ मा विवाद समाधान भएको थियो ।

किशनगङ्गा परियोजना पनि एक विवादास्पद परियोजना थियो । यस मुद्दामा अन्तर्राष्ट्रिय मध्यस्थता पनि गरिएको थियो, जसको निर्णय सन् २०१३ मा दिइएको थियो । सिन्धु आयोगको बैठकले यी विवादहरू समाधान गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

किशनगङ्गा झेलमको सहायक नदी हो, जुन जम्मू र कश्मीरको बन्दीपोरा जिल्लामा नदीमा मिल्छ । किशनगङ्गा परियोजना पनि NHPC को एक परियोजना हो ।

सम्झौता

समाचार एजेन्सी रोयटर्सका अनुसार सिन्धु जल सन्धि रद्दपछि पहिलो पटक भारतले हालको तनावको समयमा यस सन्धिअन्तर्गत बाँधको केही काम सुरु गरेको छ ।

सन् १९६० मा भारत र पाकिस्तानबीच हस्ताक्षर भएको सिन्धु जल सन्धिअन्तर्गत सिन्धु र यसका सहायक नदीहरूको प्रयोगको सम्बन्धमा दुई देशबीच सम्झौता भएको थियो । जसमा झेलम, चेनाब, रावी, ब्यास र सतलज नदीहरू समावेश छन् ।

सन् १९६० मा भारत र पाकिस्तानबीच हस्ताक्षर भएको सिन्धु जल सन्धिअन्तर्गत सिन्धु, झेलम र चेनाबको पानी पाकिस्तानलाई दिइएको थियो भने रावी, ब्यास र सतलजको पानी भारतलाई दिइएको थियो ।

यसले केही अपवादबाहेक भारतले आफ्ना नदीहरूको पानी बिना कुनै अवरोध प्रयोग गर्न सक्ने पनि बताएको छ । साथै, भारतलाई पाकिस्तानका नदीहरूको पानी प्रयोग गर्ने केही सीमित अधिकार पनि दिइएको थियो । जस्तै – कृषिको लागि सीमित पानी प्रयोग गरेर बिजुली उत्पादन गर्नु ।

यीमध्ये भौगोलिक आधारमा, सिन्धु, झेलम र चेनाब नदीहरूलाई पश्चिमी नदीको रूपमा चिनिन्छ भने अन्य तीन नदीहरूलाई पूर्वी नदीको रूपमा चिनिन्छ ।

यी सबै नदीहरू हिमालयबाट निस्कन्छन् र अन्य पाँच सहायक नदीहरू भारतीय सीमा भित्र सिन्धु नदीमा मिल्छन् । त्यसपछि यो पाकिस्तानको पञ्जाब र सिन्ध क्षेत्र हुँदै जान्छ र कराँचीको दक्षिणमा अरब सागरमा मिसिन्छ । –बीबीसी हिन्दीबाट