इरान-इजरायल द्वन्द्व : कसको कति शक्ति ?

काठमाडौं । इजरायलले इरानमाथि आक्रमण गरेपछि मध्यपूर्वमा तनावको खतरा फेरि बढेको छ ।

इरानबाट आएको रिपोर्टअनुसार देशका सर्वोच्च नेता अयातोल्लाह अली खामेनीका वरिष्ठ सल्लाहकार अली शामखानी पनि आक्रमणमा गम्भीर घाइते भएका छन् ।

इरानको सरकारी सञ्चारमाध्यमका अनुसार इजरायलले तेहरान र अन्य शहरहरूमा आवासीय क्षेत्रहरूलाई निशाना बनाएको छ । खामेनीले इजरायलले आक्रमणको परिणाम भोग्नुपर्ने बताएका छन् ।

“त्यो (इजरायल) सरकारले कडा सजायको अपेक्षा गर्नुपर्छ । इरानको सशस्त्र सेनाले उनीहरूलाई सजाय बिना छोड्ने छैन,” उनले एक्समा लेखेका छन् ।

यसैबीच इजरायली रक्षा बल (IDF) ले इरानले आफूहरूमाथि लगभग १०० ड्रोन प्रहार गरेको बताएको छ ।

इरान वा इजरायल : सैन्य शक्तिमा को अगाडि ?

विभिन्न स्रोतहरूबाट इरान र इजरायलमध्ये कुन देशको सैन्य क्षमता बलियो छ भनेर पत्ता लगाउने प्रयास गरिएको छ । यद्यपि, यी देशहरूले आफ्नो केही सैन्य क्षमताहरू गोप्य राखेको हुन सक्छन् ।

इन्टरनेशनल इन्स्टिच्युट फर स्ट्राटेजिक स्टडीजले दुई देशको हतियार, क्षेप्यास्त्र र स्ट्राइक फोर्सको तुलना गरेको छ । यसका लागि धेरै आधिकारिक र सार्वजनिक स्रोतहरू प्रयोग गरिएको छ ।

स्टकहोम इन्टरनेशनल पिस रिसर्च इन्स्टिच्युटजस्ता केही अन्य संस्थाहरूले पनि देशहरूको सैन्य क्षमताहरूको मूल्याङ्कन गर्छन् । तर, आफ्नो सैन्य क्षमताको तथ्याङ्क खुलासा नगर्ने देशहरूको सही मूल्याङ्कन गर्न गाह्रो हुन्छ ।

यद्यपि, ओस्लोको शान्ति अनुसन्धान संस्थानका निकोलस मार्स भन्छन्, “सैन्य क्षमताहरूको मूल्याङ्कन गर्दा IISS लाई एक बेन्चमार्क मानिन्छ ।”

आईआईएसएसका अनुसार इजरायलको रक्षा बजेट इरानको भन्दा सात गुणा बढी छ । यस कारणले गर्दा कुनै पनि सम्भावित द्वन्द्वमा इजरायलको स्थिति बलियो देखिन्छ ।

आईआईएसएसका अनुसार सन् २०२२ र २०२३ मा इरानको रक्षा बजेट ७.४ अर्ब डलर थियो । जबकि इजरायलको रक्षा बजेट लगभग १९ अर्ब डलर छ ।

इजरायलको रक्षा बजेट कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको तुलनामा इरानको भन्दा दोब्बर छ ।

प्रविधिमा को अगाडि ?

IISS को तथ्याङ्कअनुसार इजरायलसँग आक्रमणको लागि तयार ३४० लडाकु विमान छन् । यसले इजरायललाई सटीक आक्रमण गर्न बलियो स्थितिमा राख्छन् । इजरायलसँग लामो दूरीमा प्रहार गर्न सक्ने F-१५ विमानहरू छन् ।

इजरायलसँग राडारबाट बच्न सक्ने स्टिल्थ एफ-३५ लडाकु विमानहरू पनि छन् । उसँग द्रुत आक्रमण हेलिकप्टरहरू पनि छन् ।

आईआईएसएसको अनुमान अनुसार इरानसँग ३२० वटा लडाकु विमानहरू छन् । यसमा १९६० को दशकका लडाकु विमानहरू पनि छन्, जसमा F-४s, F-५s र F-१४s (१९८६ को फिल्म टप गनमा प्रसिद्ध) समावेश छन् ।

तर, पीआरआईओका निकोलस मार्श भन्छन्, “यी पुराना विमानहरूमध्ये कति अझै उडान अवस्थामा छन् भन्ने कुरा स्पष्ट छैन किनभने तिनीहरूको मर्मत पार्टपुर्जाहरू किन्न धेरै गाह्रो हुनेछ ।”

आइरन डोम र एरो सिस्टम

इजरायली सेनाको मेरुदण्ड यसको आइरन डोम र एरो प्रणाली हो ।

मिसाइल इन्जिनियर उजी रहमान इजरायल मिसाइल रक्षा संगठनका संस्थापक हुन्, जुन देशको रक्षा मन्त्रालयअन्तर्गत आउँछ ।

जेरुसेलम इन्स्टिच्युट फर स्ट्राटेजी एण्ड सेक्युरिटीका वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता रहमानले गत वर्ष आइरन डोम र इजरायलका सहयोगीहरूले इरानद्वारा प्रहार गरिएका क्षेप्यास्त्र र ड्रोनहरू खसाल्दा आफू कति सुरक्षित महसुस गरेको बताए ।

उनले भनेका थिए, “म धेरै खुसी र सन्तुष्ट थिएँ । यो लक्ष्यमा प्रहार गर्न धेरै सटीक छ । यसमा छोटो दूरीको क्षेप्यास्त्र प्रतिरक्षा छ । यस्तो अन्य कुनै प्रणालीमा छैन ।”

इजरायल इरानबाट २१०० किलोमिटर टाढा छ ।

डिफेन्स आईका सम्पादक टिम रिप्लेले भने, “यदि इजरायलले इरानमाथि आक्रमण गर्ने हो भने उसले क्षेप्यास्त्रको सहारा लिनुपर्नेछ ।”

इरानको क्षेप्यास्त्र कार्यक्रमलाई मध्यपूर्वको सबैभन्दा ठूलो र विविध क्षेप्यास्त्र परियोजना मानिन्छ ।

अमेरिकी केन्द्रीय कमान्डका जनरल केनेथ म्याकेन्जीले सन् २०२२ मा भनेका थिए, “इरानसँग ३,००० भन्दा बढी ब्यालिस्टिक क्षेप्यास्त्रहरू छन् ।”

CSIS मिसाइल रक्षा परियोजनाका अनुसार  इजरायलले धेरै देशहरूमा मिसाइलहरू पनि निर्यात गर्दछ ।

इरानका क्षेप्यास्त्र र ड्रोन

इरानले आफ्नो मिसाइल प्रणाली र ड्रोनहरूमा धेरै काम गरिसकेको छ । विशेषगरी सन् १९८० देखि १९८८ सम्म छिमेकी देश इराकसँगको युद्धको समयमा यसले यसमा काम गर्न थालेको थियो ।

यसले छोटो दूरीको क्षेप्यास्त्र र ड्रोनहरू विकास गरेको छ । इजरायलमा हालैका आक्रमणहरूमा त्यस्ता क्षेप्यास्त्र र ड्रोनहरू प्रयोग गरिएको थियो ।

साउदी अरेबियामा हुथी विद्रोहीहरूले प्रहार गरेका क्षेप्यास्त्रहरूको अध्ययन गरिरहेका विश्लेषकहरूले ती इरानमा बनेका भएको बताएका छन् ।

लामो दूरीको आक्रमण विधि

डिफेन्स आइजका टिम रिप्ले भन्छन्, “इजरायलले इरानसँग जमिन युद्ध लड्ने सम्भावना अत्यन्तै कम छ । इजरायलको शक्ति भनेको यसको वायु सेना र निर्देशित हतियारहरूको क्षमता हो । त्यसैले योसँग महत्त्वपूर्ण इरानी लक्ष्यहरूमा हवाई आक्रमण गर्ने पूर्ण क्षमता छ ।”

उनी थप्छन्, “इजरायलले यस्ता आक्रमणमार्फत प्रमुख इरानी अधिकारीहरू र तेल प्रतिष्ठानहरूलाई लक्षित गर्ने सम्भावना बढी हुन्छ । जहाँ सबैभन्दा बढी चोट लाग्छ त्यहाँ प्रहार गर्छन् । इजरायली सेनाका अधिकारी र नेताहरूले यसलाई सधैं प्रयोग गर्छन् । यो उनीहरूको युद्ध सिद्धान्तको एक भाग हो । अर्थात्, उनीहरू आफ्ना विपक्षीहरूलाई यति धेरै पीडा दिन चाहन्छन् कि इजरायलमाथि आक्रमण गर्नु अघि कम्तिमा दुई पटक सोच्छन् ।”

यसअघि पनि इजरायली आक्रमणमा धेरै उच्च प्रोफाइल सेना अधिकारी र राजनीतिक नेताहरू मारिएका छन् । यी आक्रमणहरूमा अप्रिल १ मा सिरियाली राजधानी दमास्कसमा रहेको इरानी वाणिज्य दूतावासमा भएको आक्रमण पनि समावेश छ । यो आक्रमणपछि इरानले इजरायलमाथि आक्रमण गर्न थालेको छ ।

इजरायलले प्रमुख इरानी नागरिक र सैन्य अधिकारीहरूमाथि भएको आक्रमणको जिम्मेवारी कहिल्यै नलिए पनि यसलाई अस्वीकार पनि गरेको छैन ।

नौसेना शक्ति

आईआईएसएसको रिपोर्टअनुसार इरानी नौसेनासँग २२० जहाजहरू भए पनि आधुनिकीकरण गरिएको छैन, जबकि इजरायलसँग ६० वटा जहाजहरू छन् ।

यदि साइबर आक्रमण भयो भने इजरायलले बढी क्षति व्यहोर्नु पर्ने हुनसक्छ किनभने इरानको रक्षा प्रणाली प्रविधिको हिसाबले धेरै विकसित छ ।

त्यसैले यदि इजरायली सेनामाथि साइबर आक्रमण भयो भने इरानले ठूलो फाइदा लिन सक्छ ।

इजरायली सरकारको राष्ट्रिय साइबर निर्देशनालयले साइबर आक्रमणको तीव्रता पहिलेभन्दा बढी हुनसक्ने बताएको छ । यो तीन गुणा छिटो हुन सक्छ र प्रत्येक इजरायली क्षेत्रमाथि आक्रमण हुन सक्छ । किनभने युद्धको समयमा इरान र हिजबुल्लाह बीचको सहकार्य बलियो भएको छ ।

प्रतिवेदनअनुसार अक्टोबर ७ देखि २०२३ को अन्त्यसम्म ३३८० साइबर आक्रमण भएका छन् ।

इरानको नागरिक रक्षा संगठनका ब्रिगेडियर जनरल घोलामरेजा जलालीले हालै सम्पन्न संसदीय चुनावअघि इरानले २०० साइबर आक्रमणलाई विफल पारेको बताए ।

डिसेम्बरमा इरानका पेट्रोलियम मन्त्री जावेद ओज्जीले साइबर आक्रमणले देशभरका पेट्रोल पम्पहरूमा समस्या निम्त्याएको बताएका थिए ।

आणविक खतरा

इजरायलसँग आणविक हतियार भएको विश्वास गरिन्छ, तर यसले यसबारे कुनै स्पष्ट जानकारी दिनबाट जोगिन्छ ।

इरानसँग आणविक हतियार हुने सम्भावना कम छ । उनीमाथि यस्ता हतियार बनाउने प्रयास गरेको आरोप छ । तर, उनी यसलाई अस्वीकार गर्छन् ।

भूगोल र जनसांख्यिकी

क्षेत्रफलको हिसाबले इरान इजरायलभन्दा धेरै ठूलो देश हो ।

इरानको जनसंख्या ८ करोड ९० लाख छ, जुन इजरायलको जनसंख्या (१ करोड) भन्दा लगभग दश गुणा बढी हो । इरानी सैनिकहरूको संख्या पनि इजरायली सैनिकहरूको भन्दा छ गुणा बढी छ ।

आईआईएसएसका अनुसार इरानको सेनामा ६ लाख सक्रिय सैनिक छन् भने इजरायलमा १ लाख ७० हजार सक्रिय सैनिक छन् ।

–बीबीसी हिन्दीबाट