को हुन् आयतुल्लाह अली खामेनेई, कसरी बने इरानको सर्वोच्च नेता ?

एजेन्सी । आयतुल्लाह अली खामेनेई सन् १९८९ देखि इरानको सर्वोच्च नेता छन् र देशको धार्मिक, राजनीतिक र सैन्य नीतिहरूको सर्वोच्च नियन्त्रक छन् । उनको जन्म सन् १९३९ मा मशहदमा भएको थियो ।  कुममा धार्मिक शिक्षा प्राप्त गरी ११ वर्षको उमेरमा मौलवी बने । शाहको शासनविरुद्ध आयतुल्लाह खोमेनीको आन्दोलनमा सहभागी भएकाले उनलाई धेरैपटक जेल सजाय भयो । सन् १९७९ को इस्लामिक क्रान्तिपछि उनी खोमेनीका नजिकका सहयोगी बने, उपरक्षा मन्त्री र त्यसपछि सन् १९८१ मा राष्ट्रपति चुनिए । सन् १९८९ मा खोमेनीको मृत्युपछि उनी सर्वोच्च नेता बने, यद्यपि उनलाई आफ्नो धार्मिक योग्यतामाथि शंका थियो ।

खामेनेईले इजरायललाई ‘पश्चिमी एसियाको क्यान्सरजस्तो ट्युमर’ भन्दै त्यसको अस्तित्व मेटाउनुपर्ने कुरा बारम्बार व्यक्त गरेका छन् । हालै, इजरायली प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतन्याहूले एबीसी च्यानललाई दिएको अन्तर्वार्तामा खामेनेईको हत्याले क्षेत्रीय द्वन्द्व समाप्त गर्ने दाबी गरे । जसले इजरायलले उनलाई निशाना बनाउने योजना बनाएको संकेत गर्छ, तर अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले यो योजनालाई अस्वीकार गरेका छन् । सीबीएसका अनुसार, ट्रम्पले खामेनेईको हत्याले द्वन्द्व बढ्ने भन्दै यो उचित नभएको बताए । ट्रम्पले ट्रुथ सोशलमा लेखेका छन्, ‘हामीलाई खामेनेई कहाँ लुकेका छन् थाहा छ, तर अहिले उनलाई मार्ने छैनौं ।’

खामेनेईको नेतृत्वमा इरानले इस्लामिक रिभोलुसनरी गार्ड कोर (आईआरजीसी) लाई शक्तिशाली बनायो । सन् १९८१ मा उनमाथि भएको हत्याको असफल प्रयासले उनको दायाँ हात र एक कानको सुनाइमा क्षति पुग्यो । उनको कार्यकालमा परमाणु हतियारको आरोपमा अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबन्धहरू लागे, यद्यपि उनले परमाणु हतियारविरुद्ध फतवा जारी गरेका थिए । उनले पाँच राष्ट्रपतिसँग काम गरे, तर धेरैजसोसँग मतभेद भए ।

इजरायल र इरानबीच लामो समयदेखि तनाव छ, जुन छैटौँ दिनको प्रत्यक्ष सैन्य द्वन्द्वमा परिणत भएको छ । खामेनेईले अमेरिकालाई ‘ठूलो शैतान’ र इजरायललाई ‘सानो शैतान’ भन्दै आएका छन् । उनको व्यक्तिगत जीवनबारे धेरै जानकारी छैन, तर उनका छ सन्तान छन् । र, छोरा मुज्तबालाई उनको उत्तराधिकारीको रूपमा हेरिन्छ । उनले सर्वोच्च नेता बनेपछि कहिल्यै विदेश भ्रमण गरेका छैनन् ।

यो चर्चा किन सुरु भयो ?

अमेरिकामा बीबीसीको सहयोगी च्यानल सीबीएसलाई अमेरिकी सरकारका तीन अधिकारीले बताएअनुसार, डोनाल्ड ट्रम्पले खामेनेईको हत्यासम्बन्धी इजरायली योजनालाई अस्वीकार गरेका छन् । उनीहरूका अनुसार, ट्रम्पले नेतन्याहूलाई भने कि खामेनेईको हत्या उचित हुँदैन, किनकि यसले इजरायल र इरानबीचको द्वन्द्वलाई थप भड्काउन सक्छ ।

राति अबेर ट्रम्पले आफ्नो बयानमा भने, ‘हामी अहिले खामेनेईलाई मार्ने छैनौं ।’ उनले ट्रुथ सोशलमा लेखे, ‘हामीलाई थाहा छ, तथाकथित सर्वोच्च नेता खामेनेई कहाँ लुकेका छन् । उनी सजिलो निशाना हुन्, तर सुरक्षित छन् । हामी उनलाई मार्ने छैनौं, कम्तीमा अहिलेको लागि । तर, हामी यो पनि चाहँदैनौं कि सर्वसाधारण वा अमेरिकी सैनिकमाथि मिसाइल प्रहार होस् ।’

इजरायलको सैन्य र गुप्तचर अभियानको ढाँचा र ट्रम्पको पछिल्लो बयानलाई जोडेर हेर्दा, आयतुल्लाह अली खामेनेईमाथि संकटका बादल मडारिएको नमान्न गाह्रो छ ।

खामेनेई किन यति महत्त्वपूर्ण छन् ?

खामेनेई इरानको सबैभन्दा शक्तिशाली पदमा छन् । जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयको सेन्टर फर वेस्ट एसियन स्टडिजका प्रोफेसर एके महापात्राका अनुसार, इजरायलले आफ्ना हमलाहरूलाई इरानलाई परमाणु हतियार बनाउनबाट रोक्ने कदम भनेर औचित्य देखाए पनि उसको वास्तविक उद्देश्य खामेनेईलाई सत्ताबाट हटाउनु नै हो ।

आयतुल्लाह अली खामेनेईको जन्म सन् १९३९ मा इरानको उत्तर-पूर्वी शहर मशहदमा भएको थियो, जसलाई इरानको पवित्र शहर मानिन्छ । आफ्ना पिताजस्तै उनले पनि मौलवी बन्ने बाटो रोजे र शिया मुसलमानहरूको प्रमुख शैक्षिक केन्द्र कुममा धार्मिक शिक्षा लिए । ११ वर्षको उमेरमा उनी मौलवी बने ।

त्यसबेला इरानमा शाह मोहम्मद रजा पहलवीको शासन थियो । शाह धर्मनिरपेक्ष राजा मानिन्थे र धर्मलाई पुरानो र अप्रासंगिक ठान्थे । उनले धार्मिक व्यक्तिहरूलाई शंकाको दृष्टिकोणले हेर्थे । सन् २०११ मा बीबीसी संवाददाता जेम्स रिनॉल्ड्सले इरानी-अमेरिकी लेखक मेहदी खालाजीसँग अन्तर्वार्ता लिएका थिए, जो त्यतिबेला खामेनेईको जीवनीमा काम गरिरहेका थिए ।

खालाजीले खामेनेईको बाल्यकालको कथा सुनाए, जहाँ मौलवीको पोशाकमा सडकमा खेल्दा उनलाई साथीहरूले जिस्क्याउँथे । उनलाई सिगरेट पिउन मनपर्थ्यो, जुन धार्मिक व्यक्तिका लागि असामान्य थियो ।

जसरी खामेनेई हुर्कँदै गए, शाहको शासनप्रति उनको असन्तुष्टि र विरोध बढ्दै गयो । उनले शाहका प्रमुख विरोधी आयतुल्लाह रुहोल्लाह खोमेनीको समर्थनमा काम गर्न थाले ।

इन्डियन काउन्सिल अफ वर्ल्ड अफेयर्सका फेलो डा. फज्जुर रहमान सिद्दीकीका अनुसार, खोमेनीको प्रभावमा पर्नुअघि खामेनेईलाई कविता लेख्न मनपर्थ्यो । उनले ‘अमिन’ नामले कविता लेख्थे, तर खोमेनीको प्रभावमा परेपछि यो रचनात्मक कार्य छोडे ।आयतुल्लाह रुहोल्लाह खोमेनी शाहका कट्टर आलोचक थिए र अमेरिकासँगको नजिकको सम्बन्धको विरोध गरेका कारण उनलाई देशबाट निष्कासित गरिएको थियो । खामेनेईले खोमेनीको सन्देशलाई इरानभित्र फैलाउन थाले । यस प्रयासमा उनलाई छपटक गिरफ्तार गरियो ।

त्यसपछि सन् १९७९ आयो । शाहको सत्ता ढल्यो र आयतुल्लाह रुहोल्लाह खोमेनीले पेरिसबाट फर्केर इरानमा इस्लामिक गणतन्त्रको स्थापना गरे । वरिष्ठ पत्रकार सईद नकवीका अनुसार, त्यतिबेला इरानका सडकहरूमा केवल दुई व्यक्तिका तस्वीरहरू देखिन्थे— एक आयतुल्लाह खोमेनी र अर्को हुसैन अली मुन्तजरी ।

इस्लामिक इरानमा अब शासनको बागडोर मौलवीहरूको हातमा थियो, र ती मौलवीहरूमध्ये एक थिए अली खामेनेई । उनी छोटो समयमै खोमेनीका सबैभन्दा नजिकका सहयोगी बने । त्यही वर्ष तेहरानमा अमेरिकी दूतावास कब्जाको घटनामा खामेनेईले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले । यो घटनापछि अमेरिकासँग संवाद स्थापना गर्ने जिम्मेवारी पनि उनलाई दिइयो ।

पछि उनलाई देशको उप-रक्षा मन्त्री नियुक्त गरियो । यस अवधिमा उनले इस्लामिक रिभोलुसनरी गार्ड कोर (आईआरजीसी) लाई संगठित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले । यो बल पछि इरानको सबैभन्दा शक्तिशाली संस्थाहरूमध्ये एक बन्यो । यसको उद्देश्य यस्तो सेना निर्माण गर्नु थियो जसले धार्मिक, राजनीतिक र आर्थिक मोर्चामा लड्न सकोस् र इस्लामिक राष्ट्रलाई बाह्य खतराहरू र आन्तरिक संकटहरूबाट सुरक्षित राखोस् ।

हत्याको असफल प्रयास

दुई वर्ष बित्दा नबित्दै सन् १९८१ मा खामेनेईमाथि एक घातक हमला भयो । उनी एक समाचार सम्मेलनलाई सम्बोधन गरिरहेका थिए, जब उनको नजिक राखिएको टेप रेकर्डरमा विस्फोट भयो । यो विस्फोटमा उनको दायाँ हात पक्षाघात भयो र एक कानको सुनाइ क्षमता पनि प्रभावित भयो ।

यो हमलाको आरोप मुजाहिदीन-ए-खल्क (एमईके) माथि लगाइयो, जो त्यतिबेला इस्लामिक शासनविरुद्ध सक्रिय थिए । यो घटनापछि तेहरानमा एक सभालाई सम्बोधन गर्दै खामेनेईले भने, ‘हमलापछि म धेरै खराब अवस्थामा थिएँ । मलाई लाग्यो मृत्यु मेरो ढोकामा छ । त्यसपछिका केही दिनसम्म मैले सोचें, म किन बाँचें? पछि बुझें, माथिकाले कुनै कारणले मलाई बचाएको हुनुपर्छ ।’

खामेनेई यो चोटबाट निको हुँदै गर्दा उनलाई इरानको अर्को राष्ट्रपति चुनियो । सन् १९८१ देखि सात वर्ष र ३११ दिनसम्म उनी राष्ट्रपति रहे । उनको कार्यकालमा इराकका तत्कालीन शासक सद्दाम हुसैनले इरानमाथि हमला गरे, जसले दुई देशबीच आठ वर्ष लामो र विनाशकारी युद्ध सुरु भयो । यो युद्धमा खामेनेईले धेरै महत्त्वपूर्ण निर्णयहरू लिए र रणनीतिक मोर्चामा सक्रिय भूमिका खेले ।

सर्वोच्च नेता

सन् १९८९ मा आयतुल्लाह रुहोल्लाह खोमेनीको निधन भयो । त्यसपछि अली खामेनेईलाई इरानको अर्को सर्वोच्च नेता नियुक्त गरियो । डा. फज्जुर रहमान सिद्दीकीका अनुसार, खामेनेईले आफूलाई यो पदका लागि धार्मिक रूपमा योग्य नठाने पनि उनी खोमेनीका नजिकका सहयोगी थिए र देशमा उनको लोकप्रियता पनि थियो । यसैले संविधानमा संशोधन गरेर उनलाई सर्वोच्च नेता बनाइयो ।

सर्वोच्च नेता बनेपछि खामेनेईले आफूलाई बलियो बनाउन र आफ्नो वरिपरि विश्वासपात्रहरूलाई राख्न सुरु गरे । डा. सिद्दीकीका अनुसार, उनले आफ्नो नजिकको सर्कलमा जानाजानी सामान्य पृष्ठभूमिका व्यक्तिहरूलाई राखे । उनलाई डर थियो कि बलियो सामाजिक वा धार्मिक पृष्ठभूमिका व्यक्तिहरू भविष्यमा उनको लागि चुनौती बन्न सक्थे ।

वाशिंगटनस्थित थिंक ट्यांक मिडल इस्ट इन्स्टिच्युटका इरान कार्यक्रमका निर्देशक अलेक्स वतांकाले रोयटर्ससँगको कुराकानीमा भने, ‘खामेनेई जति जिद्दी छन्, त्यति नै सतर्क पनि । यही कारणले उनी यति लामो समयसम्म सत्ताको केन्द्रमा टिकेका छन् ।’

विवादहरू

पछिल्ला साढे तीन दशकभन्दा बढी समयदेखि सर्वोच्च नेताको पदमा रहेका आयतुल्लाह अली खामेनेईसँग जोडिएका धेरै विवादहरू समय-समयमा बाहिर आएका छन् । जस्तै— देशमा विरोधका आवाजहरूलाई दबाउनु, पत्रकारहरूलाई सताउनु, साहित्यकारहरूका रचनाहरूमाथि सेन्सरशिप लगाउनु, मानवअधिकार हनन र कट्टरपन्थलाई प्रोत्साहन गर्नेजस्ता आरोपहरूले उनी प्रायः प्रश्नहरूको घेरामा छन् ।

सन् २०२२ मा महसा अमिनीको मृत्युपछि इरानमा भड्किएको विरोध प्रदर्शनलाई कठोरतापूर्वक दबाउनमा पनि उनको संदिग्ध भूमिका बताइन्छ । उनको कार्यकालमा परमाणु हतियार बनाउने आरोपका कारण धेरै अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबन्धहरू लागे, जुन आजसम्म कायम छन् ।

यद्यपि, सईद नकवीका अनुसार, सन् २००३ तिर खामेनेईले परमाणु हतियारविरुद्ध फतवा जारी गरेका थिए । यो फतवा लिखित थिएन, तर उनले सार्वजनिक भाषणहरूमा बारम्बार भने कि परमाणु हतियार इस्लामविरुद्ध छन् र यिनको निर्माण र प्रयोग हराम हो । पश्चिमी देशहरूले यो फतवालाई कहिल्यै गम्भीरतापूर्वक लिएनन् र यसलाई इरानको छवि सुधार्ने प्रयासका रूपमा मात्र हेरे ।

राष्ट्रपतिहरूसँग सम्बन्ध

आफ्नो लामो कार्यकालमा खामेनेईले पाँच राष्ट्रपतिसँग काम गरे, जसमध्ये चारमाथि उनको सत्तालाई चुनौती दिने नीतिहरू अपनाएको आरोप लाग्यो । उदाहरणका लागि, सन् १९९७ मा राष्ट्रपति बनेका मोहम्मद खातामीले पश्चिमी देशहरूसँग सम्बन्ध सुधार गर्न र इरानमा सामाजिक तथा राजनीतिक स्वतन्त्रताको समर्थन गर्न चाहन्थे । तर, उनको खामेनेईसँग निरन्तर टकराव भयो र उनी आफ्ना प्रयासमा सफल भएनन् ।

हसन रुहानीलाई पनि केही हदसम्म उदारवादी नेता मानियो, तर उनको र खामेनेईको बीचमा पनि मतभेदहरू बाहिर आए । इब्राहिम रईसीसँग खामेनेईको सम्बन्ध तुलनात्मक रूपमा राम्रो थियो, तर उनको कार्यकालमा मानवअधिकार हननका घटनाहरू बढे र देशले दमनको नयाँ दौर देख्यो ।

हालका राष्ट्रपति मसुद पेजेशकियान सुधारवादी विचारधारासँग सम्बन्धित छन्, तर उनले अहिलेसम्म खामेनेईसँग सन्तुलन कायम राखेर काम गरेका छन् ।

व्यक्तिगत जीवन

खामेनेईको व्यक्तिगत जीवनबारे धेरै जानकारी सार्वजनिक छैन । यो मात्र थाहा छ कि उनका छ सन्तान छन्— चार छोरा र दुई छोरी । उनको छोरा मुज्तबालाई प्रायः उनको सम्भावित उत्तराधिकारीका रूपमा हेरिन्छ । यो पनि उल्लेखनीय छ कि सर्वोच्च नेता बनेपछि खामेनेईले कहिल्यै विदेश भ्रमण गरेका छैनन् ।

इरान-इजरायल-अमेरिका सम्बन्ध

आयतुल्लाह अली खामेनेईले अमेरिकालाई ‘ठूलो शैतान’ र इजरायललाई ‘सानो शैतान’ मान्छन् । अमेरिका र इरानबीच लामो समयदेखि तनावपूर्ण सम्बन्ध छ, जसका पछाडि धेरै ऐतिहासिक घटनाहरू छन् । जस्तै, सन् १९५३ मा अमेरिकी गुप्तचर संस्था सीआईए र बेलायतको सहयोगमा इरानमा भएको तख्तापलट, सन् १९७९ को इरानी क्रान्ति, तेहरानमा अमेरिकी दूतावासमा बन्धक संकट, इराकसँगको आठ वर्ष लामो युद्ध, इरानको परमाणु कार्यक्रम र डोनाल्ड ट्रम्पसँगको टकराव ।

इजरायलको कुरा गर्दा, इस्लामिक क्रान्तिअघिसम्म इरान र इजरायलको सम्बन्ध सौहार्दपूर्ण थियो । तर क्रान्तिपछि इरानले इजरायलको अस्तित्वलाई अस्वीकार गर्‍यो र फलस्तिनी मुद्दाको कट्टर समर्थन गर्न थाल्यो । समय-समयमा दुवै देशबीच ‘छायाँ युद्ध’ अर्थात् पर्दा पछाडिको सैन्य र साइबर हमलाहरू हुँदै आएका छन् ।

यद्यपि, हालैका वर्षहरूमा यो पहिलो पटक हो, जब इरान र इजरायल लगातार छ दिनदेखि प्रत्यक्ष सैन्य द्वन्द्वमा उलझेका छन् । –बीबीसीबाट