पाकिस्तानले चीनबाट किन्न लागेको जे-३५ स्टिल्थ लडाकु विमान कति शक्तिशाली ?

काठमाडौं । मे महिनामा भारत र पाकिस्तानबीच चार दिनसम्म द्वन्द्व भयो । अब दुवै देशले कूटनीतिक मोर्चादेखि आफ्नो रक्षा क्षमता सुधार गर्नेसम्म सबै कुरामा छलफल गरिरहेका छन् ।

मे महिनाको अन्त्यमा भारतीय विदेश मन्त्रालयले सबैभन्दा आधुनिक ‘पाँचौं पुस्ताको स्टेल्थ’ लडाकु विमानको स्वदेशी निर्माणलाई अनुमोदन गर्‍यो । वैमानिक विकास एजेन्सीले भारतमा काम गर्ने निजी कम्पनीसँगको सहकार्यमा यो परियोजना कार्यान्वयन गर्नेछ ।

यसबाहेक भारतमा आफ्नो वायुसेनाले रुसी एसयू ५७ किन्ने कि अमेरिकी एफ ३५ र एफ २२ र्‍याप्टर किन्ने भन्ने बारेमा पनि बहस चलिरहेको छ ।

यस्तो अवस्थामा पाकिस्तान सरकारले सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्म ‘एक्स’मा एक पोस्टमा दाबी गरेको छ, “प्रधानमन्त्री मोहम्मद शाहबाज शरीफको नेतृत्वमा पाकिस्तानले धेरै ठूला कूटनीतिक सफलताहरू हासिल गरेको छ । यसमा चीनबाट ४० पाँचौं पुस्ताको J-३५ स्टेल्थ जेट, KJ ५०० AWACS, १९ HQ रक्षा प्रणालीको प्रस्ताव र ३.७ अर्ब डलरको ऋण चुक्ता गर्न थप समय समावेश छ ।”

अहिलेसम्म यस सम्बन्धमा चीनबाट कुनै पनि बयान आएको छैन ।

पाकिस्तानले J-35 जेट र अन्य चिनियाँ मूलका रक्षा उपकरणहरू किन्न चासो देखाएपछि चिनियाँ रक्षा कम्पनीहरूको सेयर मूल्य बढेको ब्लूमबर्गले रिपोर्ट गरेको छ ।

ब्लूमबर्गको रिपोर्टअनुसार J-35 स्टिल्थ लडाकु विमान बनाउने AVIC शेनयाङ एअरक्राफ्ट कम्पनीको सेयर मूल्य ९.३ प्रतिशतले बढेको छ ।

J-35 स्टिल्थ लडाकु विमानहरूमा पाकिस्तानको चासो गत वर्षदेखि नै समाचारमा छ र यो पहिलो पटक हो कि पाकिस्तान सरकारले यो कथित चिनियाँ प्रस्तावलाई औपचारिक रूपमा उल्लेख गरेको छ ।

पाँचौं पुस्ताको स्टेल्थ फाइटर जेट किन आवश्यक ?

पाँचौं पुस्ताका स्टिल्थ लडाकु विमानमा त्यस्तो के छ जसले गर्दा भारतीय र पाकिस्तानी वायुसेना ती विमानहरू प्राप्त गर्न आतुर छन् ?

एट्लान्टिक काउन्सिलका वरिष्ठ फेलो तथा पेन्टागनका पूर्व अधिकारी एलेक्स पिट्सास र विगत दुई दशकदेखि पाकिस्तान वायुसेनाको लागि विमान डिजाइनमा काम गरिरहेका एअर कमोडोर रजा हैदर (सेवानिवृत्त) यसबारे बताउँछन् ।

एअर कमोडोर रजा हैदर सेन्टर फर एअरोस्पेस एण्ड सेक्युरिटी स्टडीजमा इमर्जिङ टेक्नोलोजी निर्देशकको रूपमा कार्यरत छन् ।

उनले भने, “हाल संसारमा पाँचवटा मात्र सञ्चालनमा रहेका पाँचौं पुस्ताका लडाकु विमानहरू छन् र यी अमेरिका, रुस र चीनसँग छन् । अमेरिकासँग एफ २२ र्‍याप्टर र एफ ३५ छ, रुसको पाँचौं पुस्ताको जेट एसयू ५७ हो भने चीनसँग पनि दुईवटा पाँचौं पुस्ताका विमानहरू छन्, जसमा जे २० र जे ३५ समावेश छन् ।”

उनका अनुसार, “यीबाहेक त्यहाँ आधुनिक विमानहरू छन्, जुन अझै निर्माण चरणमा छन् । यसमा बेलायत, इटाली र जापानसँगको साझेदारीमा निर्माण भइरहेको विमान टेम्पेस्ट पनि समावेश छ । फ्रान्स, जर्मनी र स्पेनले फ्युचर कम्ब्याट एअर सिस्टम (FCAS) नामक विमान निर्माण गरिरहेका छन् र टर्कीले KAAN नामक विमान निर्माण गरिरहेको छ ।”

रक्षा, एअरोस्पेस र उच्च-प्रविधि क्षेत्रमा आतंकवाद प्रतिरक्षा र डिजिटल रूपान्तरणका विज्ञ एलेक्स पिट्सास र रजा हैदरका अनुसार पाँचौं पुस्ताका लडाकु विमानका विशेषता यस प्रकार छन् –

• स्टिल्थ यसको डिजाइनको कारणले गर्दा राडारमा देखिँदैन,
• एभियोनिक्स सेन्सर फ्युजनको अर्थ यसको राडार, नेभिगेसन र फायर कन्ट्रोल सिस्टमहरू सबै एकअर्कामा जोडिएका छन्, जसले पाइलटको परिस्थितिगत जागरूकतामा सुधार ल्याउँछ,
• धेरै कम इन्धन प्रयोग हुनेछ । यसले विमानलाई लामो समयसम्म हावामा रहन अनुमति दिन्छ र यसको दायरा बढाउँछ ।
• नेटवर्क सेन्टर त्यो हो, जहाँ जमिनमा रहेका सबै प्रणालीहरूसँग जोडिन सकिन्छ जस्तै राडार वा हावामा जस्तै एअरबोर्न अर्ली वार्निङ सिस्टम (AEWS) वा UAV र ड्रोनहरू ।

पाँचौं पुस्ताको विमान किन गोप्य र आकर्षक ?

हवाई अस्तित्वको लडाइँमा कुनै पनि लडाकु विमानको लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको यसको ‘स्टिल्थ’ क्षमता हो, अर्थात् राडारमा न्यूनतम रूपमा देखिने ।

स्टिल्थ टेक्नोलोजी लडाकु र बमवर्षक विमानहरूको लागि अर्को अतिरिक्त सुविधा मात्र नभई अनिवार्य आवश्यकता बनेको छ ।

एलेक्स पिट्सासका अनुसार ‘स्टिल्थ टेक्नोलोजी’ले विमानको राडार क्रस-सेक्शन र थर्मल डिटेक्शनलाई कम गर्छ, जसले गर्दा विमानको उपस्थिति पत्ता लगाउन अत्यन्तै गाह्रो हुन्छ ।

उनले भने, “यो विमानलाई यसरी डिजाइन गरिएको छ कि विमानको पूर्ण छवि राडारमा फर्किँदैन र राडार प्रणालीलाई विमान पत्ता लगाउन गाह्रो हुन्छ । नयाँ इन्जिन डिजाइनहरूले शीतलन प्रणाली, निकास र आन्तरिक हतियार भण्डारणको ताप हस्ताक्षर घटाउँछ, जसले गर्दा थर्मल प्रविधि प्रयोग गरेर पत्ता लगाउन गाह्रो हुन्छ ।”

उनी भन्छन्, “स्टिल्थ टेक्नोलोजी आधुनिक गतिशीलता र लामो दूरीका हतियारहरू जस्ता यी सबै सुविधाहरूले पाँचौं पुस्ताका लडाकु विमानहरूलाई अत्यन्तै खतरनाक बनाउँछ र तिनीहरूलाई पत्ता लगाउनु र लक्षित गर्नु सबैभन्दा आधुनिक प्रविधिको लागि पनि ठूलो चुनौती बन्छ ।”

यसबारे कमोडोर रजा हैदर भन्छन्, “पाँचौं पुस्ताको विमानका हतियार र इन्धन ट्याङ्कीहरू बाहिरबाट देखिँदैनन् किनभने तिनीहरूको स्थान भित्री हुन्छ । यदि तिनीहरू बाहिर भएको भए, तिनीहरूले दृश्यहरू प्रतिबिम्वत गर्थ्यो ।”

यसबाहेक विमान राडार शोषक सामग्रीबाट बनेको छ । यसमा विभिन्न प्रकारका धातु र कम्पोजिटहरू छन्, जसमा राडार शोषक क्षमता हुन्छ । यसमा एक विशेष प्रकारको रंग लगाइन्छ जसले राडार दृश्यहरू अवशोषित गर्दछ र यसलाई प्रतिबिम्बित हुन दिँदैन । “प्राविधिक हिसाबले, यी विमानहरूको राडार क्रस सेक्सन धेरै कम छ, जसका कारण तिनीहरू राडारमा देखिँदैनन् ।”

एअर कमोडोर रजा हैदरले भने, “पाइलटले ‘पहिलो नजर, पहिलो प्रहार, पहिलो मार हान्ने’ क्षमता राख्छन् । यसको अर्थ अन्य विमानहरूले मलाई राडारमा देख्न नसके पनि मसँग पहिले तिनीहरूलाई देख्ने र आक्रमण गर्ने र खसाल्ने क्षमता हुनेछ ।”

यो क्षमता यस्तो छ कि केही सेकेन्डमा परिवर्तन हुने हवाई युद्धको अवस्थामा वायु सेनाले आफ्नो प्रतिद्वन्द्वीमाथि अग्रता लिन सक्छ । विज्ञहरूका अनुसार आगामी युद्धमा हवाई फाइदा धेरै महत्त्वपूर्ण हुने भएकाले यसको महत्त्व पनि बढ्छ ।

रजा हैदर भन्छन्, “दोस्रो फाइदा भनेको विमान बाँच्ने सम्भावना पनि बढ्छ किनभने जमिनबाट हावामा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्रले पनि यसलाई देख्न सक्दैन ।”

किन आवश्यक पर्‍यो स्टिल्थ टेक्नोलोजी ?

प्रसिद्ध रक्षा विश्लेषक काइल मिजुकामी ‘सर्भाइभल इन द स्काई, स्टोरी अफ स्टेल्थ टेक्नोलोजी’मा लेख्छन्, “१९६० को दशकमा विश्वभरका देशहरूले आधुनिक र एकीकृत वायु रक्षा प्रणालीमा लगानी गर्न थाले । जमिन र हावामा रहेका राडार प्रणालीहरू केन्द्रीय कमाण्ड र नियन्त्रणसँग जोडिएका थिए । यहाँबाट जमिनबाट हावामा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्र प्रणाली र उडान भर्न तयार लडाकु विमानहरूलाई तुरुन्तै निर्देशन दिन सकिन्थ्यो । यो प्रणाली भियतनाम, मध्य पूर्व र पश्चिमी युरोपमा धेरै शक्तिशाली मानिन्थ्यो । यसमा कुनै पनि आक्रमणकारी बम विस्फोटक विमानलाई नष्ट गर्ने क्षमता थियो ।”

उनका अनुसार, “यस बदलिँदो परिस्थितिले वायुसेनालाई आफ्नो रणनीति परिवर्तन गर्न बाध्य बनायो । नयाँ तरिकाहरू देखा परे । जस्तै हवाई कमाण्ड र नियन्त्रण, इलेक्ट्रोनिक युद्ध, हवाई रक्षालाई बेअसर गर्ने अपरेशनहरू, आदि ताकि कम्तिमा शत्रुका विमानहरू रक्षा रेखामा प्रवेश गर्न सकून् र आफ्नो लक्ष्यमा पुग्न सकून् । तर, यी सबै रणनीतिहरूका बावजुद यी अभियानहरू अत्यन्तै खतरनाक थिए । दर्जनौं विमानहरू र तिनीहरूका पाइलटहरू निरन्तर खतरामा थिए ।”

काइल मिजुकामीका अनुसार यी कुराहरूले सैन्य रणनीतिकारहरू र एअरोस्पेस इन्जिनियरहरूलाई सोच्न बाध्य तुल्यायो कि यदि कुनै विमान शत्रुको हवाई क्षेत्रमा प्रवेश गर्छ र राडारमा देखिँदैन भने के हुन्छ ?

यस्तो अवस्थामा मिजुकामी व्याख्या गर्छन्, “एउटै लक्ष्यमा एक दर्जन विमानले सँगै आक्रमण गर्नु आवश्यक छैन । बम बोकेको एउटा विमान मात्र हुनुपर्छ, जुन चुपचाप शत्रुको जटिल प्रतिरक्षा प्रणालीमा प्रवेश गर्छ, आफ्नो लक्ष्यमा प्रहार गर्छ र सुरक्षित रूपमा फर्कन्छ । यदि विमानको राडार पत्ता लगाउने दायरा १०० माइलबाट घटाएर २० माइल मात्र बनाइयो भने, एउटा स्टिल्थ विमान चुपचाप शत्रुको राडार प्रणालीबाट जान सक्छ र शत्रुलाई यसको बारेमा कुनै सुराग हुनेछैन ।”

१९६० को दशकमा एक सोभियत वैज्ञानिक प्योत्र उफिम्त्सेभले एउटा हवाईजहाजको मोडेल सिर्जना गरेका थिए, जसले दुई-आयामी वा त्रि-आयामी सतहहरूमा ठोक्किँदा विद्युत चुम्बकीय तरंगहरू कुन कोण र तीव्रतामा छरिन्छन् भनेर भविष्यवाणी गर्न सम्भव बनायो । यद्यपि, यो अनुसन्धान सोभियत संघमा प्रकाशित भएको थियो, यसले धेरै ध्यान पाएन ।

पछि अमेरिकी रक्षा कम्पनी लकहिडले त्यो अनुसन्धानलाई याद गर्‍यो र उफिम्त्सेभको कामलाई अंग्रेजीमा अनुवाद गर्‍यो र यो अनुसन्धान आधुनिक स्टिल्थ प्रविधिको आधार बन्यो ।

काइल मिजुकामी लेख्छन्, “लकहिडले यस अनुसन्धानको पूर्ण उपयोग गर्‍यो किनभने यसले प्रमाणित गर्‍यो कि विमानको विशेष डिजाइनले राडारमा यसको हस्ताक्षर कम गर्न सक्छ । विमानको प्रत्येक प्रमुख भाग, जस्तै अगाडि, शरीर, पखेटा, ककपिट, फ्ल्याप, आदि, जाँच गरियो र राडार क्रस सेक्सनको रूपमा बुझियो ।”

“ठूला, समतल पक्ष भएका विमानहरू, जस्तै B-52 बमवर्षक, वा F-111 जस्ता स्वेप्ट-ब्याक पखेटा भएका विमानहरूले बढी राडार दृश्यहरू प्रतिबिम्बित गर्छन् र सजिलै देख्न सकिन्छ । बम, मिसाइल वा इन्धन ट्याङ्की जस्ता बाह्य घटकहरूले पनि राडार तरंगहरू प्रतिबिम्बित गर्छन् । राडार चोरी वा चोरी प्रविधिको साथ डिजाइन गरिएको पहिलो विमान ह्याभ ब्लू थियो । यो लकहिड मार्टिन द्वारा निर्माण गरिएको थियो र यसको डिजाइनमा यो भन्दा पहिले बनाइएको कुनै पनि विमान भन्दा फरक थियो ।”

यसपछि F 117 विमान विकसित गरियो, जुन अमेरिकी वायुसेनाले धेरै मिसनहरूमा प्रयोग गर्‍यो र यो एक मात्र स्टिल्थ लडाकु विमान पनि हो जुन १९९९ मा युगोस्लाभिया युद्धको समयमा सर्बियाको वायु रक्षा प्रणालीले खसालेको थियो ।

भविष्यमा हवाई युद्ध कस्तो हुनेछ ?

एअर कमोडोर रजा हैदरका अनुसार “आजको हवाई युद्धमा विमानहरू सबैथोक होइनन् तर यो सम्पूर्ण युद्धको एक हिस्सा हो । बहु-डोमेन सञ्चालनहरूमा, धेरै अन्य प्रणालीहरू सँगै काम गरिरहेका छन्, जसका कारण भविष्यमा, विमानको आधुनिकीकरणसँगै, अन्य सहायक प्रणालीहरू पनि सुधार गरिनेछ ।”

आधुनिक युद्धको उदाहरण दिँदै उनले भने, “यसमा एक सहयोगी लडाकु विमान वफादार विंगम्यान अवधारणा छ । यसमा के हुन्छ भने जहाजमा स्टिल्थ ड्रोनहरू जोडिएका हुन्छन् जसले ढालको रूपमा काम गर्छन् र यदि जहाजतर्फ मिसाइल प्रहार गरियो भने, यी ड्रोनहरू यसको बाटोमा आउँछन् र जहाजलाई बचाउँछन् ।”

रजा हैदरका अनुसार, “एक पाइलटसँग दुई देखि आठ ड्रोन हुन्छन् र तिनीहरूले पाइलटलाई जानकारी पनि प्रदान गर्छन् । त्यस्तै, मिसाइलहरूको दायरा बढ्दै गइरहेको छ, तिनीहरूमा परिवर्तनहरू भइरहेका छन् र समयसँगै यो हवाई युद्ध अब एअरोस्पेस युद्धतर्फ बढिरहेको छ ।”

–बीबीसी हिन्दीको सहयोगमा