टर्कीमा पाँच हजार वर्ष पुरानो रोटी भेटियो, किन्नेको भीड

काठमाडौं । प्रारम्भिक कांस्य युगमा अहिले मध्य टर्कीमा नयाँ निर्माण गरिएको घरको ढोकामुनि एउटा रोटीको टुक्रा गाडिएको थियो ।

पाँच हजार वर्षभन्दा बढी पछि पुरातत्वविद्हरूले यसलाई खनेर निकालेका छन् र स्थानीय बेकरीलाई यसको रेसिपी पुनः सिर्जना गर्न मद्दत गरेका छन् ।

गोलाकार र प्यानकेक जस्तै समतल १२ सेन्टिमिटर (पाँच इन्च) व्यासको यो रोटी मध्य एनाटोलियन शहर एस्किसेहिर नजिकैको कुल्लुओबा साइटमा उत्खननका क्रममा फेला परेको थियो ।

“उत्खननका क्रममा प्रकाशमा आएको यो सबैभन्दा पुरानो पकाएको रोटी हो र यसले धेरै हदसम्म आफ्नो आकार सुरक्षित राख्न सक्षम भएको छ”, पुरातत्वविद् र उत्खननका निर्देशक मुरात तुर्कटेकीले भने, “उत्खननका क्रममा पाइने रोटी एउटा दुर्लभ वस्तु हो । सामान्यतया तपाईंले टुक्राहरू मात्र फेला पार्नुहुन्छ, तर यहाँ यसलाई संरक्षित गरिएको थियो किनभने यसलाई जलाएर गाडिएको थियो ।”

रोटी जलेको थियो र ईसापूर्व तीन हजार तीन सयको आसपास निर्माण गरिएको घरको प्रवेशद्वारमुनि गाडिएको थियो । रोटी जलाउनु अघि एउटा टुक्रा च्यातिएको थियो, त्यसपछि घर निर्माण गर्दा गाडिएको थियो ।

“यसले हामीलाई प्रशस्तताको अनुष्ठानको बारेमा सोच्न बाध्य पार्छ”, तुर्कटेकीले भने ।

खोजबाट प्रेरित

सन् २०२४ सेप्टेम्बरमा उत्खनन गरेर निकालिएको जलेको रोटी बुधबारदेखि एस्किसेहिर पुरातत्व सङ्ग्रहालयमा प्रदर्शनमा राखिएको छ ।

“हामी यस खोजबाट धेरै प्रभावित भयौँ । हामीले उत्खनन निर्देशकसँग कुरा गर्दा हामी यो रोटी पुनः उत्पादन गर्न सक्छौँ कि भनेर म आश्चर्यचकित भएँ”, सहरका मेयर आयसे उनलुसेले भने ।

रोटी मोटो पिसेको एमर पिठो (गहुँको पुरानो प्रजाति) र मसुरोको दानाबाट बनाइएको र खमीरका रूपमा अझै अज्ञात बिरुवाको पातको प्रयोग गरिएको थियो भन्ने विश्लेषणहरूले देखाए ।

पुरानो एमरका बीउहरू अब टर्कीमा अवस्थित छैनन् ।

मूल रेसिपीको जति नजिक पुग्न सकिन्छ त्यति नजिक पुग्न नगरपालिकाले पुरानो रोटीको विश्लेषण गरेपछि पुरानो एमरसँग मिल्दोजुल्दो रेसिपी काभिल्का गहुँ, साथै बुल्गुर र मसुरो प्रयोग गर्ने निर्णय गर्‍यो ।

कम लागतको रोटी प्रदान गर्न नगरपालिकाद्वारा प्रवर्धित, हल्क एकमेक बेकरी (टर्कीमा ‘जनताको रोटी’ को अर्थ) मा कर्मचारीहरूले हरेक दिन हातले कुल्लुओबाको तीन सय वटा रोटी बनाइरहेका छन् ।

“पुर्खाको गहुँको पिठो, मसुरो र बुल्गुरको संयोजनले समृद्ध, तृप्त, कम ग्लुटेन, प्रिजर्भेटिभ–मुक्त रोटी बनाउँछ”, बेकरीका प्रबन्धक सेराप गुलरले भने ।

पहिलो कुल्लुओबा रोटीहरू तीन सय ग्राम (११ औँस) केकका रूपमा बजारमा आए । यसको मूल्य ५० टर्की लिरा (लगभग एक दशमलव २८ डलर ) छ र केही घण्टामै बिक्री भयो ।

“म हतारमा आएँ किनभने मलाई डर थियो कि केही बाँकी नरहला । म यस पुरानो रोटीको स्वादका बारेमा उत्सुक छु”, ग्राहक सुजान कुरुले भने ।

खडेरी प्रतिरोधी

लिखित प्रमाणको अभावमा कुल्लुओबाको सभ्यता धेरै हदसम्म रहस्यमय रहेको छ । कांस्य युगमा हत्तीहरू एस्किसेहिर क्षेत्रमा बस्थे । हत्तीहरू एनाटोलिया जातिका मानिसहरू हुन् जो हित्तीहरूभन्दा पहिले थिए ।

“कुल्लुओबा व्यापारिक गतिविधि, शिल्प, कृषि र खानीमा संलग्न एक मध्यम आकारको सहरी समूह थियो । त्यहाँ स्पष्ट रूपमा एउटा निश्चित पारिवारिक र सामाजिक व्यवस्था थियो”, पुरातत्वविद् डेनिज सारीले भने ।

रोटीको पुनः खोजले खडेरीका लागि उपयुक्त प्राचीन गहुँको खेतीमा चासो जगाएको छ । कुनै समय पानीको स्रोतमा धनी रहेको एस्किसेहिर प्रान्त आज खडेरीबाट ग्रस्त छ ।

“हामी जलवायु सङ्कटको सामना गरिरहेका छौँ, तर हामी अझै मकै र सूर्यमुखी खेती गरिरहेका छौँ, जसलाई धेरै पानी चाहिन्छ”, स्थानीय मेयर उनलुसले भने, “हाम्रा पुर्खाहरूले हामीलाई पाठ सिकाइरहेका छन् । उनीहरूजस्तै हामी पनि कम पानी चाहिने बालीतर्फ अघि बढ्नुपर्छ ।”

खडेरी र रोग प्रतिरोधी भएको यस क्षेत्रमा काभिल्का गहुँको खेतीलाई पुनर्जीवित गर्न मेयर चाहन्छन् ।

“हामीलाई यस विषयमा बलियो नीति चाहिन्छ । प्राचीन गहुँ खेती यस दिशामा एउटा प्रतीकात्मक कदम हुनेछ”, उनले थपे, “यी भूमिहरूले यस रोटीलाई पाँच हजार वर्षसम्म सुरक्षित राखेका छन् र हामीलाई यो उपहार दिएका छन् । यस सम्पदाको रक्षा गर्नु र यसलाई हस्तान्तरण गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो ।” एएफपी