काठमाडौं । मुम्बईमा फ्लोरा फाउन्टेनको छेउमा एउटा ठूलो भवन छ— टाटा हाउस । त्यो भवनको छेउमा खरानी रङ्गको इन्डिका कारबाट एक ७० वर्षका वृद्ध ओर्लिन्छ ।

उनले हल्का नीलो कपासको सर्ट र खरानी रङ्गको पाइन्ट लगाएका छन् । उनको खुट्टामा छालाको सामान्य चप्पल छ । कारबाट ओर्लिएपछि उनी सिधै भवनतर्फ जान्छन् र भवनभित्र छिर्नेबित्तिकै देखिने लिफ्टको छेउमा उभिन्छन् । उनीभन्दा अगाडि लिफ्ट कुर्नेहरूको लाइन छ । उनी त्यही लाइनमा जोडिन्छन् ।

उनी अरु कोही नभएर रतन टाटा आफैँ हुन् अर्थात् टाटा ग्रूपका मालिक । टाटा ग्रूप अफ इन्डस्ट्रिज, देशकै सबैभन्दा पुरानो र सबैभन्दा समृद्ध कम्पनीहरूमध्ये एक ।

***

गत बुधबार राति करिब ११ बजे रतन टाटाले अन्तिम सास फेरे । ८६ वर्षीय रतनलाई मुम्बईको ब्रीच क्यान्डी अस्पतालको सघन उपचार कक्ष (आईसीयू)मा भर्ना गरिएको थियो । तर, उनी सधैँजस्तो जीवनमा फर्किएनन् ।

उसो त जोसुकै पनि एकदिन जानैपर्छ, रतन टाटाले झैँ ! तर, प्रश्न यो छ कि कसैले के विरासत छोड्छ ? कुन विचार, मूल्य-मान्यता र आदर्श सुम्पेर जान्छ ? पछिल्लो पुस्ताका लागि के सम्झना छाडेर जान्छ ?

यो प्रश्नको मामलामा रतन टाटा बिल्कुल उदाहरणीय व्यक्ति हुन् । रतन टाटा, जसले कहिल्यै मालिकजस्तो व्यवहार गरेनन्, तडकभडक देखिएनन् ।

उनी सधैँ साधारण पहिरनमा कार्यालय हाजिर हुन्थे । उनीभन्दा धेरै राम्रो सूट पहिरिएर कर्मचारी आउँथे तर, रतन टाटा कहिल्यै त्यसरी देखिएनन् । अनुहारबाट नचिन्ने हो भने उनलाई कम्पनीको साधारण कर्मचारी हो भन्न सकिन्थ्यो ।

उनी हरेक दिन लिफ्टको पालो कुर्थे, उनलाई धेरैले अगाडि जानका लागि बाटो छाड्थे तर, उनी त्यसलाई अस्वीकार गर्थे र आफ्नै पालामा जान्थे ।

टाटा हाउसमा उनका काका जेआरडी टाटाको बारेमा पनि यस्तै कथाहरू सुनाइन्छ । यो नम्रता, यो सादगी उनमा त्यहीँबाट आएको होला ।

त्यसैले आज यस स्तम्भमा हामी रतनलाई भारी हृदय, भरिएका आँखा र धेरै माया र सम्मानका साथ सम्झन्छौँ ।

कोही कसरी बन्छ रतन टाटा ?

जीवनमा हामी सधैँ सफलता, समृद्धि, पद प्राप्ति, शक्ति र पैसाको कुरा गर्छौँ । यी सबैले प्राप्त गर्न चाहन्छ । तर, यो सबै हासिल गर्ने व्यक्तिहरूको त्यो अनौठो कुरा के थियो ? जसले उनीहरूलाई सफलताको उच्च स्तरमा पुर्‍यायो भन्ने कुरा विरलै चर्चा गरिन्छ ।

आफ्नो बुवाको स्थापित कम्पनी विरासतमा  पाउने मात्रै मात्र नेता बन्दैन । व्यक्तित्वमा क्षमता, व्यक्तित्वमा गहिराइ र चरित्रमा महानता नभएको खण्डमा जेसुकै र जस्तोसुकै पाए पनि नेता/मालिक नबन्न सक्छ ।

यस्ता व्यक्तिले सङ्गत पाउन सक्छ तर, सफलता, माया र सम्मान पाउन सक्दैन । रतनले आफ्नो जीवनमा पैसा र सफलता मात्रै कमाएनन्, उनले त्योभन्दा बढी मान-सम्मान र प्रतिष्ठा कमाए । जुन नितान्त व्यक्तित्व गहिराइका कारण कमाएका हुन् ।

‘समृद्धिका लागि तडकभडक आवश्यक छैन’

केही विशेष अवसरहरूबाहेक रतन टाटा सधैँ सामान्य लुगा र चप्पलमा देखिन्थे । उनीसँग साधारण फोन थियो, इन्डिका कार आफैँ चलाउँथे । उनको दैनिकी, जीवनशैली र पहिरनमा कुनै देखावटीपन थिएन ।

उनी बाहिरी चमकमा विश्वास गर्दैनथे तर, उनको काम र योगदान भने सधैँ चम्किरह्यो ।

उनले कहिल्यै सम्पत्तिको धाक लगाएनन् तर, व्यक्तिगत तथा संस्थागत समृद्धि सधैँ हासिल भइरह्यो । उनी आफैँ पनि त सधैँ मेहनत गर्थे ।

‘भावना कमजोरी होइन, शक्ति हो’

रतनले एकपटक भनेका थिए, “मैले मेरो जीवनमा सबैभन्दा साहसी र शक्तिशाली काम गरेको छु, त्यो हो— मैले आफ्नो भावनालाई संसारको अगाडि व्यक्त गर्न दिएको छु ।”

हामी सुन्न सक्छौँ कि आफ्नो अनौठो विचारका लागि पैसाको आशामा रतन टाटालाई भेट्ने ती युवा र बालबालिकाहरूलाई कति खुला रूपमा प्रेम गरे र आफूलाई व्यक्त गरे ।

जब उनीसँग कुनै अद्वितीय, मौलिक विचार आयो । उनले खुला हृदयले स्वागत गरे र युवाहरूलाई मद्दत गरे । व्यक्तिहरूसँग रिसाए पनि उनी आफ्नो प्रेम व्यक्त गर्न कहिल्यै पछि हटेनन् ।

‘नेताको काम नियन्त्रण होइन, हेरचाह हो’

हामी सबै जीवनमा नेता बन्न चाहन्छौँ तर, सच्चा नेताको काम के हो भनेर सोच्दैनौँ । चाहेर मात्रै नेता बनेकाले निर्देशन मात्र दिन्छ, काम मात्र गराउँछ । तर, जो नेताको कामसमेत जानेर नेता बनेको छ, उसले काम गर्न सिकाउँछ, हेरचाह पनि गर्छ, हात समातेर बाटो देखाउँछ, सक्षम बन्न मद्दत गर्छ ।

रतनसँग काम गर्ने सयौं र हजारौं व्यक्तिहरू यसका साक्षी हुन् । उनको दृष्टि र हेरचाह देख्नेहरू उनीसँगै हुर्केका छन् । यस विरासतको तुलनामा संसारको सबै सम्पत्ति तुलनायोग्य छैन ।

‘आलोचना सबैभन्दा ठूलो गुरु’

सन् १९८१ मा जब जेआरडी टाटाले रतन टाटालाई टाटा ग्रूप अफ इन्डस्ट्रिजको उत्तराधिकारी घोषणा गरे, त्यहाँ यसबाट खुसी हुनेभन्दा रिसाउने धेरै थिए ।

यो निर्णयबाट टाटा समूहका कर्मचारी, लगानीकर्ता सबै आक्रोशित भएका थिए । पत्रपत्रिकाका सम्पादकीय र राय स्तम्भहरूले नौसिखियाले यो जिम्मेवारी वहन गर्न सक्षम नभएको भनिरहेका थिए । रतनले भयानक सार्वजनिक आलोचनाको सामना गर्नुपरेको थियो ।

तर, यी सबैको नतिजा के भयो ? रतन टाटाले एक पटक सार्वजनिक फोरममा भनेका थिए, “आलोचना हाम्रो सबैभन्दा ठूलो गुरू हो । यसले सिकाउँछ । चुनौतीहरू वास्तवमा सिक्ने अवसरहरू हुन् र गल्तीहरू जीवनको सबैभन्दा बहुमूल्य पाठ हो ।”

“सिधा लाइनमा हिँड्ने बाटो छैन । उतारचढाव त्यो बाटो जिउँदो हुने सङ्केत हो । यदि ईसीजी लाइनहरू सीधा सर्छ भने यसको मतलब व्यक्तिको मृत्यु भएको छ ।”

‘पूर्ण रूपमा कोही राम्रो हुँदैन’

चर्चित हलिउड अभिनेता अल पचिनोले केही दिनअघि द न्यूयोर्क टाइम्ससँगको कुराकानीमा निकै सुन्दर कुरा भनेका थिए ।

“कोही पनि पूर्ण रूपमा राम्रो हुँदैन । सबैले राम्रो काम गर्ने प्रयास गरिरहेका हुन्छन् । सबैजना सर्वश्रेष्ठ छन् । प्रश्न तपाईं कति मौलिक हुनुहुन्छ भन्ने हो । तपाईंले के नयाँ सोच्नुभयो, के नयाँ गर्नुभयो, जुन पहिले कहिल्यै भएको थिएन,” उनले भनेका थिए ।

रतनको सम्पूर्ण जीवन र करियर नवीनता र विशिष्टताको साक्षी हो । तसर्थ, अगाडि बढ्नको लागि व्यक्तिले सधैँ आफैँलाई एउटा प्रश्न सोध्नुपर्छ— मैले के नयाँ गरेको छु, मैले के नयाँ सोचेको छु ? उत्तम होइन तर, म कति मौलिक छु ? त्यो खास हो ।

‘अरूबाट जे चाहन्छौ, पहिले आफैँ गर’

एक नेताका रूपमा हामी आफ्नो टोली जे गरोस् भन्ने चाहन्छौँ, जुन बाटो पछ्याओस् भन्ने चाहन्छौँ, त्यो पहिले हामीबाटै सुरु हुनुपर्छ ।

अर्थात् त्यो पहिले तपाईं आफैँले गर्नुपर्छ । यदि तपाईं टोलीले कडा परिश्रम गरोस् भन्ने चाहनुहुन्छ भने तपाईं आफैँले सुरु गर्नुपर्छ । माया पाउन चाहनुहुन्छ भने पहिला आफूले धेरै माया दिनुपर्छ । एउटा आखिरी सत्य के भने तपाईं जे दिनुहुन्छ, त्यो कुरा मात्रै फर्किएर आउँछ ।

रतन टाटाको जीवन यसको उदाहरण हो । उनले धेरै माया, धेरै सम्मान पाएको कारणले यही हो । उनको टोलीले कडा परिश्रम गर्दथ्यो, किनभने ८० वर्षको उमेरमा पनि उनी त्यति नै काम गर्थे ।

जीवन, सम्बन्ध र मित्रता

कम्पनी र करियर विस्तारमा सबैले लगानी गर्छन् तर, जीवन, सम्बन्ध र मित्रतामा कति लगानी गर्ने भन्ने प्रश्न हो ।

उनीहरूलाई पैसा र सुविधा मात्र दिइएन । तिनीहरूलाई मेरो समय, ध्यान, माया र हेरचाह दिइयो । आफ्नो पार्टनरलाई अँगालो हाल्न नबिर्सनुहोस् र उसलाई भन्नुहोस् कि तपाईं उसलाई कति माया गर्नुहुन्छ ।

हरेक रात उसले बच्चाहरूको निधारमा चुम्बन गर्‍यो र उनीहरूलाई सुत्नुअघि उनीहरूलाई एउटा कथा सुनाउँथ्यो । साथीभाइ र सहकर्मीको सुख-दुःखमा उभिएर हात समातेर अङ्गालो हाल्यो ।

यो रतन टाटाले आफूसँग लिएको सबैभन्दा मूल्यवान् पुँजी हो । उनले कहिल्यै विवाह गरेनन् । उनको आफ्नै परिवार थिएन तर, पनि उनलाई माया गर्ने र उनको हेरचाह गर्ने मानिसहरूको ठूलो परिवार थियो ।

थप सामग्री-

टाटा परिवारको कथा : धर्मपुत्र थिए रतनका पिता नवल, अब कसले गर्ला नेतृत्व ?

रतन टाटा : सरलताको उदाहरण, देखावटीपनबाट सधैँ टाढा

रतन टाटाका पाँच निर्णय, जसले भारतीय उद्योगलाई बलियो बनायो