केजरीवालको वैचारिक अस्पष्टता र आपको हार

आम आदमी पार्टी (आप)को रूपमा दिल्लीमा उठेको नयाँ शासनको आँधी अब त्यही दिल्लीमा शान्त भएको छ, समाप्त भएको छैन । किनकि, राजनीतिमा कसैले पनि कसैको अन्त्यको भविष्यवाणी गर्नुहुँदैन । यही दिल्लीमा अहिले सत्तामा आएको भाजपाले सन् १९९३ पछि धेरै चुनाव हारेको थियो ।

भाजपाका कार्यकर्ता, नेता र समर्थक धेरै खुशी छन्, तर भाजपासँगै काङ्ग्रेस पनि आपको हारबाट खुशी हुनेछ । भाजपाको विकल्पको रूपमा विभिन्न राजनीतिक दलसँग उभिएका, देखिएका पनि खुशी हुनेछन् । यो भाजपाको पहिलो जित हो, जसले विगतमा यसलाई हराउन चाहनेलाई पनि सन्तुष्ट पारेको छ ।

दिल्लीमा यो जित भाजपाको लागि सजिलै प्राप्त भएन । यसलाई प्राप्त गर्न आफ्नो सम्पूर्ण शक्ति लगाउनुपर्‍यो । यो कुरा बिर्सनुहुँदैन कि सन् २००८ मा काङ्ग्रेसको भोट सेयर ४० प्रतिशतभन्दा बढी थियो, तर हाल यसको भोट दोहोरो अङ्कमा पनि पुगेको छैन । सन् २०१३ मा भाजपाको भोट ३३ प्रतिशतभन्दा बढी थियो । त्यतिबेला पनि यसको आधार बलियो रह्यो, तर कम सिट पायो ।

सन् २०१५ देखि यो चुनावसम्म भाजपाको भोट पनि बढ्दै गएको छ । के आपको हार केवल सरकारको कामप्रति असन्तुष्टिको कारणले भएको हो ? सरकारी कामको भूमिका सधैँ रहन्छ । जनताले अवश्य पनि यसको मूल्याङ्कन गर्छन्, तर हामीले आपको हारको लागि अन्य के कारण हुन सक्छन् भनेर पनि हेर्नुपर्छ । के विचारधाराले पनि भूमिका खेलेको थियो ?

२७ वर्षपछि दिल्लीमा भाजपाले पुनरागमन गरेको छ । यो पार्टीको लागि ठूलो राजनीतिक क्षण हो । सन् २०१४ मा मोदी लहर थियो र त्यो लहरमा जब सन् २०१५ मा विधानसभा चुनाव भयो, दिल्लीका जनताले भाजपालाई रोजेनन् । सन् २०१९ को लोकसभा चुनावमा भाजपाको प्रदर्शन उत्कृष्ट थियो, तर सन् २०२० को विधानसभा चुनावमा दिल्लीका जनताले फेरि एकपटक भाजपालाई रोजेनन् ।

मोदीको विरूद्ध कोही पनि उभिन नसक्ने युगमा आपले दिल्लीमा भाजपालाई पराजित गर्‍यो र सन् २०२५ को चुनाव जिते पनि भाजपाले आपलाई त्यसरी नै पराजित गर्न सकेन।

सन् २०१५ मा भाजपाले दिल्लीमा तीन सिट जितेको थियो र सन् २०२० मा यसले आठ सिट जितेको थियो । सन् २०२० को तुलनामा भाजपाको भोट प्रतिशत ७ प्रतिशतले बढेको छ र आपको मत प्रतिशत लगभग १० प्रतिशतले घटेको छ ।

उल्लेखनीय कुरा के छ भने सन् २०२४ को लोकसभा चुनावमा मोदी कमजोर पक्कै भए, तर केजरीवालको पार्टीले चुनाव नै हारेको छ ।

सन् २०१३ पछि पहिलो पटक दिल्लीमा केन्द्र र राज्य दुवैमा एउटै पार्टीको सरकार हुने भएको छ । यसअघि युपीएकालमा केन्द्र र दिल्लीमा एउटै पार्टीको सरकार थियो । अब भाजपाको हुनेछ ।

भाजपाले दिल्लीमा सबै वर्गका सिट जितेको छ । सन् २०१३ को दिल्लीको चुनावमा भाजपाले ३३ प्रतिशत मत प्राप्त गरेको थियो । सन् २०१५ मा थोरै गिरावट आएको थियो, तर पनि लगभग एकतिहाइ मत भाजपासँग नै रह्यो । सन् २०२० मा भाजपाको मत प्रतिशत बढेर ३८ प्रतिशतभन्दा बढी पुग्यो ।

अरविन्द केजरीवालले व्यक्तिगत रूपमा चुनाव हारे । उनी नयाँ दिल्ली सिटबाट हारे, जहाँबाट उनले तीन पटक मुख्यमन्त्री रहेकी शीला दीक्षितलाई पराजित गरेर सनसनी मच्चाएका थिए । उनी भाजपाका प्रवेश वर्मासँग हारे । काङ्ग्रेसका सन्दीप दीक्षितले लगभग ४,५०० मत मात्र पाए ।

त्यसैले काङ्ग्रेसले केजरीवाललाई पराजित गर्‍यो भन्ने अनुमान गर्नु सही हुनेछैन । वर्माले केजरीवाललाई पराजित गरेका हुन् ।

मनीष सिसोदिया पनि हारे, सौरभ भारद्वाज र सत्येन्द्र जैन पनि हारे । जित्नेभन्दा हार्नेको बारेमा बढी छलफल भइरहेको छ, किनभने भाजपाले धेरै प्रयासमा पनि उनीहरूविरूद्ध जित हासिल गर्न सकेको थिएन । दिल्लीकी मुख्यमन्त्री आतिशीले चुनाव जितेकी छिन्, तर अब उनको जितको कुनै अर्थ छैन ।

आम आदमी पार्टीले चुनाव अघि नै हारको अनुमान गरेको थियो । जेलबाट बाहिर आउनेबित्तिकै केजरीवालले पदबाट राजीनामा दिए र आतिशीलाई मुख्यमन्त्री नियुक्त गरे ताकि उनी आम आदमी पार्टीलाई पुन: निर्वाचित गराउनमा ध्यान केन्द्रित गर्न सकून् । यसका बावजुद पनि केजरीवालले आफ्नो पार्टीलाई जिताउन सकेनन् र आफ्नो सिट पनि बचाउन सकेनन् ।

आपविरूद्ध असन्तुष्टि र मतदातामा अचानक वृद्धि

अब केजरीवालको मुख्यमन्त्री पद छोड्ने निर्णय सही थियो कि थिएन भन्ने बारेमा पनि आपले सोच्नुपर्नेछ । आतिशी किन दिल्लीका जनतासँग सम्पर्कमा आइनन् वा अरू कसैलाई मुख्यमन्त्री बनाएको भए के हुन्थ्यो भन्ने बारेमा पनि सोच्नुपर्नेछ । तेस्रो प्रश्न यो हो कि २० भन्दा बढी विधायकको टिकट परिवर्तन गरिएको थियो, जसले आम आदमी पार्टीले जनताको असन्तुष्टि महसुस गरेको देखाउँछ ?

भाजपाले चुनावको समयमा आफ्ना वर्तमान विधायक र सांसदलाई धेरै पटक परिवर्तन गर्छ र यसबाट फाइदा उठाएको छ, तर आपले आफ्ना विधायकको टिकट काट्ने वा परिवर्तन गर्ने काम सफल बनाउन सकेन ।

स्पष्ट रूपमा जनतामा पार्टी र सरकारको कामप्रति जति असन्तुष्टि थियो, विधायकप्रति त्यति थिएन ।

काङ्ग्रेस नेता जयराम रमेश यो नतिजा भाजपाको जित कम र केजरीवालको हार बढी भएको बताउँछन् । जनताले निराशाबाट उनलाई पराजित गरेका छन् ।

फेब्रुअरी ८ को नतिजाको सन्दर्भमा हार र जितको मात्र चर्चा छ । यो स्वाभाविक पनि हो । यस चुनावमा प्रश्न यो होइन कि आप किन हार्‍यो ? प्रश्न यो पनि हो कि यो कसरी पराजित भयो ? यसलाई पराजित गर्न कसरी अनुनय, बल, पैसा र विभाजनको प्रयोग गरियो र निर्वाचन आयोगको भूमिका के थियो ?

गोदी मिडियाका स्टुडियोमा यी कुरालाई पूर्णतया बेवास्ता गरिन्छ र चुनावको विश्लेषण केवल सङ्ख्याहरू बताउँदै गरिन्छ मानौँ मतदानबाहेक चुनावमा अरू केही भएको छैन ।

आम आदमी पार्टीले मतदाता सूचीको बारेमा धेरै गम्भीर प्रश्न उठाएको थियो, जसको उत्तर अहिलेसम्म आएको छैन । आज पनि द क्विन्टमा हिमांशी दहियाको रिपोर्टले देखाउँछ, “सन् २०२० को विधानसभा चुनाव र २०२४ को लोकसभा चुनावको बीचमा दिल्लीमा चार लाख मतदाता बढेका थिए, तर गत बुधबारको विधानसभा चुनावको सात महिनाअघि मात्र चार लाख नयाँ मतदाता थपिएका थिए ।”

हिमांशीको रिपोर्टले नयाँ दिल्ली सिटमा परिवर्तन भएको कुरा पनि औँल्याउँछ । रिपोर्टमा भनिएको छ, “नयाँ दिल्ली विधानसभा क्षेत्रमा पाँच वर्षमा कुल मत २७ प्रतिशतले घटेको छ ।”

सन् २०२० देखि २०२५ सम्म यो सिटका ३७,००० भन्दा बढी मतदाता कहाँ गए ? जहाँबाट केजरीवालले गत चुनावमा २१,००० मतान्तरसहित जितेका थिए ? यहाँ मतदाताको सङ्ख्यामा आएको कमी सन् २०२० मा उनको जितको अन्तरभन्दा बढी हो ।

राहुल गान्धीले फेब्रुअरी ७ मा आफ्नो पत्रकार सम्मेलनमा भनेका थिए, “महाराष्ट्रमा लोकसभा र विधानसभा चुनाव बीचको पाँच महिनामा ४० लाख नयाँ मतदाता थपिएका छन्, जबकि पहिले यति धेरै मतदाता थप्न पाँच वर्ष लाग्थ्यो ।”

यी प्रश्नहरू रहिरहनेछन् र जवाफ निर्वाचन आयोगबाट आउनुपर्छ ।

अब विचारधाराको प्रश्नमा आउँदैछु । के आपले यी १२ वर्षमा दिल्लीमा भाजपाविरुद्ध कुनै वैचारिक लडाइँ लडेको छ ? अवश्य पनि आपका नेताहरू जेल गए, मुख्यमन्त्री जेल गए, उपमुख्यमन्त्री जेल गए र धेरै अन्य नेता जेल जानुपरेको थियो । आपका लागि सरकार चलाउनु कहिल्यै सजिलो थिएन । समय-समयमा विधायकविरुद्ध मुद्दा दायर गरियो, उनीहरूको घर र कार्यालयमा छापा मारियो र धेरै नेता पार्टी छोडेर भाजपामा सामेल भए ।

अहिले भनिएको छ कि आप फुट्नेछ । यो ठूलो कुरा होइन । जब आप जित्दै थियो, त्यो फुटिरहेको थियो र फुट्दै गइरहेको थियो । आपले प्रशान्त भूषण र योगेन्द्र यादवलाई पनि पार्टीबाट हटायो, तर, त्यतिबेला पनि यादव र भूषणले सिद्धान्तका कारण छापा र गिरफ्तारीको विरोध गरेका थिए ।

आपको वैचारिक द्विविधा र आरएसएस

यो सबै भयो, तर राजनीतिक छलफल र मतदाताको ठूलो समूहको मनमा उत्पन्न भएको शङ्का हटेन । उनीहरूले आपलाई राष्ट्रिय स्वयंसेवक सङ्घ (आरएसएस)को छायाबाट बाहिर निस्केको र निरन्तर चलिरहेको संस्थाको रूपमा हेर्न थाले ।

सुरुमा देशमा नयाँ राजनीतिक धारा चाहने मानिसले पनि यसको वास्ता गरेनन् । तर, सन् २०१४ देखि आरएसएसको प्रश्न झनै स्पष्ट भएको छ, विशेषगरी जब राहुल गान्धीले भारत जोडो यात्राको समयमा र पछि आरएसएसमाथि प्रत्यक्ष आक्रमण गर्न थाले ।

त्यतिन्जेलसम्म काङ्ग्रेसको बारेमा भनिन्थ्यो, “पार्टीमा केही नेताहरू छन्, जसले आरएसएसलाई समर्थन गर्छन् र जुनसुकै बेला भाजपामा सामेल हुन सक्छन् ।”

तर, राहुलले आरएसएसमाथि स्पष्ट रूपमा आक्रमण गर्न थाले । संस्थाहरूमाथिको आक्रमण प्रशासनिक मात्र नभई वैचारिक पनि हो र यो वैचारिक लडाइँको प्रश्न पनि हो भन्ने कुरा राहुलले बुझेपछि काङ्ग्रेसको लागि तस्वीर स्पष्ट भयो । त्यसपछि राहुलले आरएसएसलाई निशाना बनाउन थाले ।

काङ्ग्रेसले कहिल्यै पनि खुलेआम आरएसएसको नाम यसरी राखेन । बरू आरएसएसको सबैभन्दा ठूलो विस्तार काङ्ग्रेसको युगमा भएको थियो । राहुललाई थाहा थियो कि उनको पार्टीसँग आरएसएससँग लड्ने सङ्गठन छैन, न त नेता नै छन् । यसको विपरीत उनको पार्टी टुक्रिनेछ वा छरपस्ट हुनेछ किनभने उनको पार्टीका धेरै नेता हिन्दुत्वको कुनै अन्य रूपमै हिँड्न चाहन्थे ।

यस्तो अवस्थामा राहुलले आफ्नो रेखा कोर्दै भनेका थिए, “भाजपा मात्र होइन, आरएसएस पनि काङ्ग्रेसको शत्रु हो ।”

राहुलले आरएसएससँग लडेर कहिल्यै जित्न सक्छन् कि सक्दैनन् भन्ने कुरा फरक प्रश्न हो, तर उनले लड्ने घोषणा गरिसकेका छन् । कम्तीमा भाषणहरूमा उनी आरएसएसको नाम लिएर स्पष्ट रूपमा बोल्छन् ।

तर, यस समयमा केजरीवालले मोहन भागवतलाई पत्र लेखिरहेका थिए, केही मुद्दामा अपील गर्दै । केजरीवाल आरएसएसविरूद्ध लडिरहेका थिए कि थिएनन्, उनको पार्टीको उदय पछाडि आरएसएसको भूमिका, विशेष गरी अन्ना आन्दोलनमा भन्ने प्रश्न अनुत्तरित नै छ ।

धेरै वर्षसम्म यो प्रश्न बिर्सिएको थियो, तर यसपटक यो फेरि अगाडि बढ्यो । आपले यसको वरिपरिको छलफलमा ध्यान दिएन । यस कारणले गर्दा यसको समर्थनमा पनि दरार आएको थियो ।

कोभिड-१९ महामारीको समयमा तबलिगी जमातको बारेमा प्रचार गरिएको थियो । धेरै प्रचार भएको थियो । कोभिड-१९ का बिरामीका कति तबलिगी जिम्मेवार थिए भन्ने सङ्ख्या छुट्टाछुट्टै रिपोर्ट गर्न थालियो । केजरीवाल आफैँले यो कुरा दोहोर्‍याए । मानिसहरूले यो कुरा सम्झे र सिसोदिया जङ्गपुराबाट हारे किनभने तबलिगी जमातको केन्द्र, जसलाई मरकज भनिन्छ, त्यो त्यही छ ।

दिल्ली दङ्गामा मौन आपको उल्टो रणनीति

यति मात्र होइन, दिल्ली दङ्गामा आपको भूमिकाको बारेमा पनि लामो समयसम्म शङ्का रह्यो । आप वा यसका नेताले पक्राउ परेकाहरूको लागि कहिल्यै खुलेर आवाज उठाएनन् । यसले गर्दा भाजपालाई हराउन काङ्ग्रेसभन्दा आपलाई राम्रो दाबेदार मान्ने वर्ग उदासीन भयो र आफूलाई टाढा राख्न थाल्यो किनभने यी दश वर्षमा देशमा राजनीति नाटकीय रूपमा परिवर्तन भएको छ ।

आप आफैँले लोकपालको नाम लिन छोड्यो । दश वर्षसम्म आप भाजपासँग लड्दै रह्यो र भाजपाको आक्रमण पनि सहँदै रह्यो, तर पनि यो आरोप हटाउन सफल भएन । तर, अब यसले भन्नुपर्छ कि आन्दोलन पछाडि आरएसएसको भूमिका के थियो र विवेकानन्द फाउन्डेसनको भूमिका के थियो ? यसले सङ्घलाई कसरी हेर्छ र भविष्यमा यसलाई कसरी हेर्नेछ ?

मैले धेरै मानिसलाई देखेको छु, “जसले मुख्यमन्त्रीलाई जेल हाल्नु र सरकारको अधिकार खोस्नुको खतरा बुझ्छन् । लोकतन्त्रको लागि यो धेरै ठूलो खतरा हो ।”

त्यतिबेला पनि ती मानिसले आपमा विश्वास गर्न सकेनन् र यसपटक तिनीहरू मौन भए वा यसको विरूद्धमा बोल्न थाले । यी मानिस न त काङ्ग्रेसको पक्षमा बोलिरहेका थिए न त भाजपाको पक्षमा बोलिरहेका थिए, तर आपको बारेमा मौन भए ।

दुई चुनावमा आपले पाएको समर्थन यस पटक पाएन । भाजपाले आपलाई निर्दयी रूपमा आक्रमण गर्‍यो र आपले पनि उत्तिकै प्रतिक्रिया दियो । पार्टी टुट्यो, तर बाँच्यो पनि ।

प्रश्न उठ्छ किन आपले दिल्लीमा विचारधाराको जग तयार गर्न सकेन ? के यो ठूलो कुरा होइन र कि यति धेरै आक्रमणपछि यो पार्टी जुन अहिलेसम्म मेटाइनुपर्ने थियो, अझै पनि बाँकी छ ? हारेर पनि यो दिल्लीको मुख्य विपक्षी दल बनेको छ ।

प्रश्न फरक छ । प्रश्न यो हो कि के आपले दिल्लीका मतदातालाई केवल हिन्दु मतदाता, केवल भाजपा मतदाता मान्नु गलत थियो ?

भारतका अधिकांश मतदाता जे भए पनि हिन्दु हुन् । मेरो मतलब उनीहरूलाई भाजपाको हिन्दुत्वको मतदाताको रूपमा बुझ्नु हो । के केजरीवालले दिल्लीमा उनीहरूलाई भोट दिने मानिस भाजपालाई हराउन चाहन्छन् भनेर देख्न सकेनन् ? केजरीवाललाई लाग्यो कि दिल्लीका मतदाता राजनीतिक स्वभावमा एक छन् । दिनमा उनी भाजपालाई भोट दिन्छन्, रातमा आपलाई । तर, भाजपाले यो सूत्र कहिल्यै देखेन र स्वीकार गरेन ।

केजरीवालले भाजपाको नीति पछ्याउन थाले

भाजपाले राजनीतिक क्षेत्रमा कहिल्यै पनि आपलाई शान्तिको सास फेर्न दिएन र परिणामस्वरूप केजरीवालले पनि लड्दै गर्दा भाजपाले गर्ने काम गर्न थाले । उनको भाषा परिवर्तन भयो र राजनीतिक कार्यक्रम पनि परिवर्तन भए ।

उनले तीर्थयात्रा आयोजना गर्न थाले, आरती गर्न थाले र बजरङ्गबलीलाई आफ्नो पार्टीको प्रमुख देवता बनाए । गत चुनावमा उनले यहाँसम्म भनेका थिए कि प्रत्येक महिनाको पहिलो मङ्गलबार सरकारले सबै विधानसभा निर्वाचन क्षेत्रमा सुन्दरकाण्डको पठन आयोजना गर्नेछ र हनुमान चालिसा पाठको आयोजना गर्नेछ ।

ग्राउन्डमा यो कति भयो भन्ने कुरा निश्चित छैन । भत्काइएको बाबरी मस्जिदको स्थलमा राम मन्दिर उद्घाटनको समयमा उनले सरकारले प्रत्येक विधानसभा क्षेत्रमा सुन्दर काण्डको पाठ आयोजना गर्ने वाचा गरे र उनीहरूले पनि त्यसो गरे ।

आपले दिल्लीका मतदातालाई यति मात्र बुझेको थियो र फरक रङ्गको झण्डामा बेरिएका ती मुद्दालाई प्रस्तुत गरिरहेको देखिन्थ्यो, जसको सबैभन्दा ठूलो मार्केटिङ म्यानेजर नरेन्द्र मोदी हुन् । परिणामस्वरूप दिल्लीका मतदाता आप र भाजपा बीचको भिन्नता के हो भनेर कहिल्यै स्पष्ट भएनन् ।

सन् २०१४ देखि काङ्ग्रेसले पनि भारतको राजनीतिलाई यसरी नै बुझेको थियो । राहुल गान्धी पनि केदारनाथ मन्दिर गए, लोकसभामा भगवान शिवको तस्वीर प्रदर्शन गरे र अभय मुद्राको बारेमा बोले । तर, अहिले उनको रूप सन् २०१४ पछि मन्दिरहरूको परिक्रमा गर्न थालेको भन्दा धेरै फरक छ ।

भाजपाले उनलाई अवसरवादी भएको आरोप लगाउँदै आक्रमण गर्न थाल्यो, अन्तिम समयमा हिन्दु बनायो । राहुलले यो कुरा बुझे र आफ्नो तरिका परिवर्तन गरे । केजरीवाल यस क्षेत्रमा आक्रामक रहे, तर यदि कुहिरोबाट फाइदा हुन्छ भने यसबाट नोक्सान पनि हुन्छ । यी प्रश्नहरूमा आपले कहिल्यै आफ्नो स्पष्टीकरण दिएन । राजनीतिक दलहरू प्रायः भ्रमलाई यथावत् राख्न चाहन्छन् ।

आक्रमणको सामना गर्नुपरेको बेलामा उनीहरू जेल गए र सरकारको अधिकार खोसियो । आम आदमी पार्टीले महसुस गरेको हुनुपर्छ कि जनताले यो आरएसएस वा भाजपाको बी-टीम होइन भनेर बुझेनछन् ।

अगस्ट २०२२ मा विपक्षी नेता जेल जाँदै थिए र यस समयमा सिसोदियाको घरमा छापा मारिएको थियो । आरजेडी नेता मनोज झाले एक बयान दिएका थिए, “सीबीआई र ईडीको बारेमा म तपाईंलाई सधैँ भन्दै आएको कुरा यी संस्थाले आफ्नो चरित्र गुमाएका छन्, तिनीहरूको दिशा निर्धारित छ र हामी सबैलाई थाहा छ कि यो कहाँबाट निर्धारित हुन्छ, यो किन निर्धारित हुन्छ र यसको प्रभाव के हो ।”

“तर, महत्त्वपूर्ण कुरा के हो भने आपले यो पनि निर्णय गर्नुपर्नेछ कि जब अन्य विपक्षी नेतामाथि छापा मारिन्छ, तपाईंले पनि बोल्न सिक्नुपर्छ । आज हामी तपाईंको लागि बोलिरहेका छौँ, तर जब अरूलाई यो हुन्छ, तपाईं चुप लाग्नुहुन्छ,” झाले थप भनेका थिए ।

यसरी एकतर्फी सोचबाट कसैलाई पनि केही प्राप्त हुने छैन । हामी सबैले राजनीतिक लडाइँ राजनीतिक रूपमा लड्नुपर्छ भन्ने सन्देश दिनुपर्छ । आपले झाको कुरा बुझ्यो कि बुझेन, त्यो त उसैलाई मात्र थाहा हुनेछ, तर लामो समयदेखि आपको अडानमा रहेको भ्रमका कारण झाले यो बयान दिएको हुनुपर्छ ।

इन्डिया ब्लक र आपको काङ्ग्रेससँगको लडाइँ

राहुलले पनि आफ्नो प्रतिबद्धता प्रदर्शन गरे । त्यही रामलीला मैदानमा जहाँ अन्ना आन्दोलनले गति लिएको थियो र दिल्लीबाट मात्र नभई सम्पूर्ण देशबाट काङ्ग्रेसको सरकार उखेलिएको थियो । त्यही रामलीला मैदानमा केजरीवालको गिरफ्तारीपछि लोकसभा चुनावको समयमा इन्डिया ब्लक र्‍याली आयोजना भइरहेको थियो र राहुल उपस्थित थिए ।

त्यो मञ्चमा दुईवटा कुर्सी खाली छोडिएका थिए, एउटा केजरीवालको लागि र एउटा झारखण्डका मुख्यमन्त्री हेमन्त सोरेनको लागि । त्यतिबेला दुवै नेता जेलमा थिए । राहुलले सधैँ केजरीवालको गिरफ्तारीको बारेमा बोल्थे र मोदी सरकारमाथि आक्रमण गर्थे । के केजरीवालले पनि त्यस्तै गरिरहेका थिए ? अब त्यसको जवाफ दिने समय छैन, त्यो विषयको अन्वेषण गर्न छुट्टै लेख आवश्यक छ ।

कुनै पनि पार्टी जस्तै आपलाई राजनीतिक रूपमा विस्तार गर्ने पूर्ण अधिकार छ । तर, विस्तारको यस प्रक्रियामा कसलाई फाइदा हुन्छ र कसलाई हार हुन्छ भनेर हेर्ने कुरा मतदाता र राजनीतिक टिप्पणीकारमा निर्भर गर्दछ । इन्डिया ब्लक टुक्रिने कुरा भइरहेको छ, तर यस गठबन्धनमा रहेका दुई प्रमुख दलको स्वार्थ कसरी टकराउँदै थियो भन्ने कुरालाई ध्यानमा राख्दै के यो मित्रता जारी रहन सम्भव छ ? सन् २०१३ मा पनि जब केजरीवालले पहिलो पटक काङ्ग्रेसलाई पराजित गरे, काङ्ग्रेसले आप सरकारलाई समर्थन गरेको थियो ।

त्यसपछि दिल्लीमा मात्र होइन, धेरै राज्यमा दुवैले एकअर्काविरूद्ध चुनाव लडे र क्षति पुर्‍याए । आपको बारेमा यो भनिन थाल्यो कि यो काङ्ग्रेसलाई हराउन अन्य राज्यमा जान्छ । सन् २०२४ को लोकसभा चुनावमा आप र काङ्ग्रेसले सँगै चुनाव लडे, तर विधानसभा चुनावअघि केजरीवालले आफ्नै तर्फबाट ७० उम्मेदवार घोषणा गरे । स्पष्टरूपमा गठबन्धनको लागि कुनै ठाउँ बाँकी थिएन ।

‘इन्डिया’ समूहलाई केवल दलहरूको गठबन्धनको रूपमा मात्र हेर्नुहुँदैन । यस गठबन्धनको जगमा मूल रूपमा विचारधाराको प्रश्न छ र त्यो प्रश्न आरएसएस र भाजपाभन्दा पूर्णरूपमा फरक छ । यदि तपाईंले यो गठबन्धनलाई विचारधाराको स्पष्टताको दृष्टिबाट हेर्नुहुन्न भने ‘इन्डिया’ समूहलाई पूर्ण रूपमा हेरिरहनुभएको छैन ।

कहिलेकाहीँ नेताहरू व्यवाहारिक राजनीतिको नाममा विचारधाराबाट बच्न खोज्छन् । हरेक दलका नेताले यो गर्छन् । तर, यदि केजरीवालले दिल्लीमा छुट्टै वैचारिक आधार बनाएको भए यो फरक कुरा हुने थियो । राजनीतिक चिन्तकले यो प्रश्नमा विचार गर्नेछन् र मभन्दा राम्रो उत्तर दिनेछन् । तर, प्रश्न यो हो कि के केजरीवालले दिल्लीका जनतालाई सही रूपमा बुझेका थिए ? यदि उनले दिल्लीका मतदातालाई बुझेका भए, के परिणाम फरक हुने थियो ? भन्न गाह्रो छ ।

यो सत्य हो कि दिल्लीमा भाजपाको आधार निकै बलियो रह्यो तर, त्यतिबेला पनि यसले शीला दीक्षितलाई तीन पटक हराउन सकेन । यदि दिल्लीमा भाजपाको आधार यति ठूलो थियो भने किन शीला दीक्षितलाई हराउन सकेन ? यसको जवाफ कसैसँग छैन । सन् २०१५ मा उनीहरूले आपलाई किन हराउन सकेनन् ? नयाँ गठित पार्टीले भाजपालाई सजिलै पराजित गर्‍यो ।

तर, यसपटक केजरीवाल लोकसभा चुनावको समयमा जति स्मार्ट देखिएनन्, जब जेलबाट बाहिर निस्कने बित्तिकै उनले योगी र मोदीको बारेमा सनसनीपूर्ण बयान दिए, जसले गर्दा भाजपा रक्षात्मक अवस्थामा पुग्यो र सन् २०२४ पछि पनि मोदी प्रधानमन्त्री रहने घोषणा गर्न बाध्य भयो ।

केजरीवालको गल्ती भाजपालाई फाइदा

यस पटक केजरीवालले धेरै गल्ती गरे । यमुना नदीमा विष हाल्ने उनको तुच्छ भनाइको फाइदा भाजपाले उठायो । भाजपालाई “गुण्डा पार्टी” र “अपमानजनक भाषा” बोल्ने पार्टी भनेर पनि काम लागेन । अर्कोतर्फ भाजपाले आठौं तलब आयोगको घोषणा गर्‍यो र महिलाको खातामा २,५०० रूपैयाँ जम्मा गर्ने कुरा गर्‍यो । भाजपाले कसैलाई पनि मुख्यमन्त्रीको अनुहारको रूपमा प्रस्तुत गरेन, तैपनि दिल्ली जित्यो ।

दिल्लीका जनताले नयाँ राजनीतिक प्रयोगको लागि मौका दिन चाहन्थे । उनीहरूले आप नामक त्यो नयाँ प्रयोगलाई दश वर्ष दिए । दिल्लीका जनताले दिल्ली महानगरपालिका (एमसीडी) मा पनि आपलाई मौका दिए, तर शहरको सरसफाइको अवस्थामा सुधार भएन । दिल्लीमा कामको मुद्दा बन्यो र केजरीवालले यो अवस्था किन उत्पन्न भयो भनेर व्याख्या गर्न सकेनन् ।

दिल्ली सरकारको अधिकार खोसियो । प्रशासन उपराज्यपालद्वारा सञ्चालित भयो । एमसीडीमा अवरोधहरू आए । आप सरकारले काम गर्न सकेन, र मुख्यमन्त्री र मन्त्रीहरूलाई जेल हालियो । भाजपाले सरकार असफल होस् भनेर आफ्नो सम्पूर्ण शक्ति लगायो ।

आन्ध्र प्रदेशका मुख्यमन्त्री चन्द्रबाबु नायडूले शाहदरामा प्रचार गरे । तेलुगुभाषी नेता शाहदरामा किन गए ? बुरारीमा जनता दल (युनाइटेड) का सबै नेताहरू बिहारबाट प्रचार गर्न आएका थिए । बुरारीबाट आपका सञ्जीव झाले चुनाव जित्नु फरक कुरा हो ।

आफ्नो रणनीति र प्रविधिले हरेक पटक भाजपालाई चकित पार्ने आप यस पटक किन पछि पर्‍यो ? पार्टीले आफैँले आत्मनिरीक्षण गर्नुपर्नेछ र जवाफमा पुग्नुपर्नेछ ।

केजरीवालको सबैभन्दा ठूलो शक्ति नैतिकता थियो, उनको इमानदारी । जेल जाँदा उनको छवि त्यति बिग्रिएको थिएन, जति “शीश महल ” (काँचको दरबार) अभियानले बिगारेको थियो । हरेक मुख्यमन्त्रीको घर यस्तै हुनसक्छ; कसलाई थाहा छ, दिल्लीमा पनि धेरै केन्द्रीय मन्त्रीको घर अझ भव्य हुन सक्छ । तर, भाजपा यसलाई केजरीवाल विरूद्धको मुद्दा बनाउन सफल भयो । भाजपाले उनको सरल र इमान्दार नेताको छविमाथि शङ्का उत्पन्न गर्न सफल भयो । संसदीय भाषणहरूमा पनि प्रधानमन्त्रीले “शीश महल”को बारेमा कुरा गरिरहे ।

दिल्लीमा भाजपाको जित धेरै महत्त्वपूर्ण छ, तर काङ्ग्रेसले यो मान्नुहुँदैन कि आपको हारले दिल्लीमा उसको बाटो सजिलो बनाउनेछ । भारतीय राजनीतिको यो चरण केवल एक वा दुई चुनावले मात्र परिवर्तन हुने छैन । आपले बुझ्नुपर्छ कि उसको हार काङ्ग्रेसको कारणले भएको हो, तर काङ्ग्रेसले के गर्नुपर्थ्यो भनेर पनि व्याख्या गर्नुपर्छ । जहाँ काङ्ग्रेसले चुनाव लड्छ, के आपले पनि त्यहाँ चुनाव लड्नुपर्थ्यो ?

आम आदमी पार्टीका प्रमुख नेताहरू काङ्ग्रेसका उम्मेदवारले प्राप्त गरेको मत बराबर मतान्तरले पराजित भएका छन् । तर, त्यसैगरी गुजरात, हरियाणा वा अन्य कुनै पनि ठाउँमा आम आदमी पार्टी काङ्ग्रेसका उम्मेदवारको हारको कारण बनेको देखाउन सकिन्छ । विजय र हारलाई यी अङ्कगणितीय कारकहरूमा मात्र सीमित गर्न सकिँदैन ।

ती नेताहरूको बारेमा सोच्नुहोस् जो काङ्ग्रेसमा जन्मेका हुन्छन्, त्यसपछि आपमा सर्छन् र त्यसपछि भाजपामा सामेल हुन्छन् । उनीहरूले राजनीतिलाई कति राम्रोसँग बुझेका हुनुपर्छ !

उनीहरूले यसलाई यति राम्ररी बुझेका छन् कि उनीहरू भन्न सक्छन्, “यी विद्वानलाई विश्लेषण गर्न दिनुहोस् । विचारधारा के हो ? मुद्दा के हो ? संविधान के हो ? हाम्रो उद्देश्य सही समयमा दल परिवर्तन गर्नु हो, कहिले यो पार्टीबाट, कहिले त्यो पार्टीबाट विधायक बन्नु हो ।”

-द वायरबाट अनुदित