कोभिड-१९ को पाँच वर्ष : महामारीले सिकाएका चार पाठ

काठमाडौं । कोभिड-१९ को प्रकोप सुरु भएको पाँच वर्ष भइसक्यो ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले मार्च ११, २०२० मा कोभिड-१९ लाई महामारी घोषणा गरेको थियो । संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय निकायका अनुसार यस महामारीबाट १ करोड ५० लाखभन्दा बढीको मृत्यु भयो ।

विश्व अझै पनि महामारीको विनाशकारी प्रभावबाट गुज्रिरहेको छ, तर केही विश्लेषकहरूले यस अँध्यारो अवधिबाट निस्केका केही सकारात्मक पाठहरूलाई औंल्याएका छन् ।

बेल्जियमको भ्रिजे विश्वविद्यालयका स्वास्थ्य मनोविज्ञानका पूर्व प्राध्यापक तथा तनाव तथा आघात विशेषज्ञ एल्के भ्यान हुफले लकडाउनलाई “इतिहासको सबैभन्दा ठूलो मनोवैज्ञानिक प्रयोग” भनेका छन् । अब जानौँ, महामारीले सिकाएका चार कुराहरू –

खोप प्रविधिमा विकास

यस अवधिमा वैज्ञानिकहरूले विश्वभर खोपको क्षेत्रमा क्रान्ति ल्याए । SARS-CoV-2 भाइरससँग लड्न केवल नौ महिनामा खोप बनाइएको थियो ।

ठूलो मात्रामा खोप कार्यक्रमको विकासको लागि सिङ्थेटिक मेसेन्जर आरएनए (mRNA) को धेरै वर्षदेखि अध्ययन गरिँदै आएको थियो तर COVID-19 को समयमा यसले द्रुत विकास हासिल गर्‍यो ।

mRNA प्रविधि प्रयोग गरेर फाइजर (अमेरिका), बायोएनटेक (जर्मनी) र मोडर्ना (अमेरिका) ले रेकर्ड समयमा आफ्नो खोपहरू विकास गरे । यसले लाखौं मानिसहरूलाई समयमै खोप लगाउन सक्षम बनायो ।

८ डिसेम्बर २०२० मा बेलायतकी ९० वर्षीया महिला मार्गरेट कीननलाई पश्चिमी संसारमा पहिलो पटक कोरोना खोप लगाइएको थियो । यसलाई सिर्जना गर्ने वैज्ञानिकहरू क्याटालिन कारिको र ड्र्यू वेइसम्यानले सन् २०२३ मा चिकित्साशास्त्रमा नोबेल पुरस्कार प्राप्त गरेका थिए ।

डब्ल्यूएचओ जनस्वास्थ्य विशेषज्ञ डा. मार्गरेट ह्यारिस खोप विकास गर्ने दौडलाई महामारीको सबैभन्दा ठूलो सकारात्मक विरासत भन्छिन् ।

डा. ह्यारिसले भनिन्, “हामीले प्रविधिको अविश्वसनीय गतिमा प्रगति देखेका छौं । मेसेन्जर आरएनए प्रविधि पहिले नै थाहा थियो, तर अब हामी क्यान्सर खोपसहित अन्य खोपहरूमा यसको प्रयोग देखिरहेका छौं ।”

एडिनबर्ग विश्वविद्यालयका प्राध्यापक तथा प्रिभेन्टेबल: हाउ अ प्यान्डेमिक चेन्ज्ड द वर्ल्ड एन्ड हाउ टु स्टप द नेक्स्ट वानका लेखक देवी श्रीधर भन्छिन्, “महामारीबाट प्राप्त पाठले नयाँ भाइरस प्रकोपहरूको द्रुत पहिचान र पहिचानमा मद्दत गरेको छ ।”

उनी भन्छिन्, “हाम्रा वैज्ञानिक क्षमताहरूमा सुधार भएको छ, हाम्रा प्लेटफर्महरू निरन्तर स्तरोन्नति भइरहेका छन् । महामारीको सुरुमा प्रश्न खोप बन्नेछ कि भनेर थियो तर अब यो ‘हामी कति चाँडो खोप बनाउन सक्छौं ? भन्ने हो । यसले अर्को महामारीको लागि राम्रोसँग तयार हुन पाठ पनि दिएको छ । उदाहरणका लागि “राम्रो प्रदर्शन गर्ने देशहरू ती हुन् जसको जनसङ्ख्या महामारी अघि स्वस्थ थियो ।”

शिक्षाको नयाँ युग

कोभिड-१९ को समयमा विद्यालय बन्द हुँदा विश्वभरका बालबालिकाहरूमा नकारात्मक प्रभाव पार्‍यो ।

इन्टर-अमेरिकन डेभलपमेन्ट बैङ्क (IDB) का शिक्षा विभाग प्रमुख मर्सिडिज माटेओका अनुसार प्राथमिक र माध्यमिक तहमा विद्यालय छोड्ने दर नाटकीय रूपमा बढेको छ र सिकाइमा ढिलाइ भइरहेको छ । यो महामारीको सबैभन्दा गहिरो घाउहरू मध्ये एक हो ।

यसको बावजुद म्याटियोले शिक्षा क्षेत्रमा सकारात्मक परिवर्तनहरू देख्छन् । “२१ औं शताब्दीमा शिक्षाको बहसलाई अगाडि बढाउनु र शिक्षा प्रणालीमा पुनर्विचार गर्नुले धेरै सकारात्मक प्रभाव पारेको छ,” उनले भने ।

“महामारीको समयमा यो स्पष्ट भयो कि शिक्षा क्षेत्र सबैभन्दा कम डिजिटल क्षेत्रमध्ये एक हो, यसमा परिवर्तन गर्न धेरै कठिनाइहरू थिए तर कोभिड-१९ ले यसलाई लचिलो र हाइब्रिड बन्न बाध्य पार्‍यो,” म्याटेओ बताउँछन्, “यसले गर्दा कक्षाकोठामार्फत मात्र शिक्षाको विचार छोडिएको छ । यस समयमा विद्यालयहरू तीव्र गतिमा बन्द हुँदा धेरै देशहरूमा शिक्षालाई राजनीतिक एजेन्डाको शीर्षमा ल्याइयो । महामारीले समाजमा विद्यालयहरूको भूमिकाको बारेमा पनि ठूलो चेतना जगायो ।”

रोजगारी सबैभन्दा बढी प्रभावित

कोभिड-१९ को सबैभन्दा गम्भीर प्रभाव प्रत्यक्ष रूपमा युवा र महिलाहरूको रोजगारीमा पर्‍यो । महामारीका कारण रोजगारीका अवसरहरू घटे र गरिबी बढ्यो । यो अहिले विश्व अर्थतन्त्रको लागि सबैभन्दा ठूलो चुनौतीमध्ये एक हो ।

अन्तर्राष्ट्रिय श्रम सङ्गठनको ल्याटिन अमेरिका र क्यारिबियन क्षेत्रको क्षेत्रीय कार्यालयका श्रम अर्थशास्त्र विज्ञ गेर्सन मार्टिनेज भन्छन्, “महामारीको समयमा बिदाले देशहरूलाई मन्दीबाट बच्न प्रभावकारी रूपमा मद्दत गर्‍यो । यी रणनीतिहरूले आर्थिक पुनर्प्राप्तिलाई तीव्र बनाएकोमा कुनै शङ्का छैन ।”

रोजगारीमा तीव्र सुधार भएपनि ILO ले हालैको एक प्रतिवेदनमा भूराजनीतिक तनाव, जलवायु परिवर्तन र बढ्दो राष्ट्रिय ऋणजस्ता आर्थिक दबाबका कारण यो सुधार सुस्त हुँदै गएको चेतावनी पनि दिएको छ ।

कोभिड-१९ को समयमा टाढाको र हाइब्रिड कामतर्फको परिवर्तन स्पष्ट छ । कार्यालयको काममा फर्कन दबाबको बावजुद धेरै विश्वव्यापी फर्महरूले हाइब्रिड कार्यस्थलको फाइदा उठाइरहेका छन् ।

धेरै सरकारले कार्यालय बाहिरबाट काम गर्ने कानुन पनि बनाएका छन् । उदाहरणका लागि आयरल्याण्ड र फ्रान्सजस्ता देशहरूले ‘विच्छेदन गर्ने अधिकार’ कानूनहरू समावेश गर्छन् र साथै थप लचिलोपन प्रदान गर्छन् ।

मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता

यो महामारीले अनिश्चितता, एक्लोपन, डर र पीडाको बीचमा सम्पूर्ण संसारलाई पीडादायी कारागारमा परिणत गर्‍यो ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन र पान अमेरिकन स्वास्थ्य सङ्गठन (PAHO) जस्ता संस्थाहरूले महामारीपछि डिप्रेसन, चिन्ता विकार र आत्महत्या गर्ने व्यवहार र विचारहरूको व्यापकतामा वृद्धिको बारेमा व्यापक अध्ययन गरेका छन् ।

“महामारीले हाम्रो भावनात्मक स्मरणशक्ति र हामीले सम्बन्ध बनाउने तरिकालाई असर गरेको छ । यद्यपि, यो पीडाको मात्र नभई सिक्ने पनि एउटा महत्वपूर्ण मोड भएको छ,” चिन्ता, तनाव र डिप्रेसनकी विशेषज्ञ मनोवैज्ञानिक लौरा रोजास-मार्कोस भन्छिन् ।

उनी भन्छिन्, “अब हामी आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यको हेरचाह गर्नुको महत्त्वप्रति बढी सचेत भएका छौं, यो शरीरबाट अलग छ, तर पूर्ण रूपमा जोडिएको छ । मानिसहरूले आफ्नो जीवनलाई फर्केर हेर्ने अवसर पाए । यस समयमा उनीहरूले आफ्नो वा वातावरणको अस्तित्वलाई हल्का रूपमा नलिन पनि सिके ।”

बीबीसी वर्ल्ड सर्भिसले ग्लोबस्क्यान मार्फत ३० देशहरूमा गरेको सन् २०२२ को सर्वेक्षण अध्ययनले पत्ता लगायो कि एक तिहाइ मानिसहरूले महामारी अघिको भन्दा अहिले राम्रो महसुस गरिरहेका छन् ।

यी मध्ये धेरैले परिवारसँग बढी समय बिताएको, समुदाय र प्रकृतिसँग राम्रो सम्बन्ध रहेको र आफ्नो समग्र प्राथमिकताहरूको बारेमा स्पष्ट महसुस गरेको बताए । यी परिवर्तनहरूले व्यापक सकारात्मक प्रभाव पारेका छन् ।

यो सङ्कटले मनोवैज्ञानिकहरूले उपचार प्रदान गर्ने तरिकामा दिगो र क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्यायो । यसमा भिडि‌ओ कलिङलाई व्यापक रूपमा अपनाइएको छ ।

यो लचिलोपनले चिकित्सकहरूलाई उदाहरणका लागि युद्धको बीचमा रहेका युक्रेनी सैनिकहरू वा दुर्गम क्षेत्रहरूमा बस्ने ग्राहकहरूसम्म पुग्न अनुमति दिएको छ ।

–बीबीसीबाट